domingo, 28 de noviembre de 2010

Libro de Fundacións II

Segunda fundación, 1687.
En maio de ese ano, Domingo Barreyro “el moço” veciño de Maguxe, obrigado polas mandas testamentarias dos seus ascendentes, consigna unha misa perpetua. Esta fora imposta pola súa “bisuegra” e segunda muller de seu pai Domingo Barreyro de Maguxe.


Sinopse da segunda fundación
No antigo réxime e sobre todo no s. XVII e XVIII abundaban os segundos matrimonios e incluso de terceiras nupcias, debido a elevada mortaldade por fames e enfermidades. O caso e que na mesma familia tamén era común os matrimonios dobres, entre dous e dous irmáns, e incluso entre consogros viuvos.

No caso da familia dos Barreyro de Maguxe que impón esta misa dáse ademais outras particularidades. Domingo Barreyro o vello, tivo ca súa primeira muller, de nome descoñecido, a Domingo Barreyro “el moço” e a outros posibles fillos. Co tempo morreulle a muller, e seu fillo Domingo “el moço” el só ou xunto con outro irmán casa ou casan con unha filla, ou fillas de María de Noya tamén viúva. O caso é que a Domingo “el moço” mórrelle a muller, contraendo matrimonio con outra irmán dela e filla tamén da súa sogra, converténdose esta en “bisuegra”. Polo camiño esta tamén acaba contraendo matrimonio con seu pai, para que deste xeito todo quede en familia.

Como se pode comprobar o matrimonio era entendido como unha forma de amparo social. Ó ser unha sociedade rural e agraria necesitase que a unidade familiar estea reforzada por varios membros para repartir o traballo. Cando unha nai ou pai lles morre o cónxuxe e teñen varios fillos novos, unha saída é casar de novo. Isto dáse tamén cando os fillos máis vellos casan facilitando crear un núcleo familiar máis sólido.

Anque pareza un lio de relacións familiares, en realidade están ben estudiadas dende un punto de vista xenealóxico. Xa que en este tipo de casamentos, case nunca se realizan enlaces rompendo a regra, xa antiga, que impuxo a Igrexa do cuarto grao. Sen embargo si se dan en outras circunstancias distintas das que falaremos.

 O caso, en relación os Barreyro de Maguxe, e que non temos máis datos dos seus descendentes no s. XVIII. Si coñecemos os pagadores das misas, pero recordemos que despois de un tempo xa non tiñan porque ser da mesma familia. As propiedades cargadas ca fundación podían ser vendidas e os novos propietarios tiñan a obriga de pagar aquela carga imposta.



sábado, 20 de noviembre de 2010

Libro de fundacións I

O día cinco de xaneiro de 1682, véspera da festa da epifanía, presentase Antonio Tubío ante Martín Freire e Andrade e Juan Barreyro, presbíteros, para fundar unha misa.


Antonio era veciño do lugar de Punxeiras altas e estaba casado con María de Raíces. Quizais fose oriúndo de Framil na parroquia de Santa María de Viduido, xa que puido terse casado ca filla de Antonia González segunda muller de seu pai, Francisco Tubío, que antes estivera casada con Juan de Raíces da Punxeira; costumes estas dos casamentos dobres moi estendidas no pasado.

Dende a súa fundación comeza a cumprila o mesmo Antonio Tubío, pero antes da súa morte fano outras persoas alleas o parecer a súa familia. Así encárganse despois del os herdeiros de Antonia Brava e cara 1710 faino Domingo Pachón, veciño tamén das Punxeiras. Seguramente estes eran os que traballaban os bens hipotecados a través de un arrendamento da familia do fundador.

Pasado o tempo semella que o gravame volve o seo familiar, xa que en 1774 pagaba a misa Antonio Otero, o neto de Antonio Tubío. Este fíxoo ata principios do s. XIX e continuouno facendo seu fillo D. Manuel Otero, presbítero, sendo consignado o seu pagamento dende 1823 ata 1828. Despois desta data non hai máis datos o que nos impide saber ata cando se cumpriu esta fundación.
Arbore xenealóxica dos Raices-Otero-Vilacoba da Punxeira, dende mediados do s XVII ata finais do XIX.

Así é todo e con axuda de outra documentación, hoxe temos identificado a casa e a familia a que corresponden estas persoas no lugar de Punxeiras Altas. Podemos ver así a evolución e entronque con outras familias como a evolución do seu apelido que comezou co de Raíces, logo pasou a Outeiro-Otero e finalmente ata hoxe a Vilacoba.

jueves, 18 de noviembre de 2010

O Libro de Fundacións de San Xoán de Ortoño

Presentación

O libro de fundacións de calquera parroquia non é máis que unha recompilación das escrituras, “allanamientos” e institución de misas e obras pías polos defuntos. Entre os séculos XVI e XVIII, a sociedade viviu un período de grande fervor relixioso que se reflexou na fundación ou erección de este tipo de actos relixiosos en prol do recordo e axuda os familiares defuntos.

Como xa se contou en outras ocasións, tratábase do cumprimento de unha vontade de un familiar falecido que a deixara no seu testamento ou a manifestara de palabra mentres vivía. Tamén había xente que o facía por propia vontade sen expresar un condicionante que deixara unha terceira persoa. Un aspecto curioso, en fronte a calquera acto presente pola honra dos defuntos, era que estas disposicións, sen excepción, eran instituídas para sempre, ou sexa a perpetuidade. E para asegurar que se cumprisen os testadores ou os que tiñan a vontade de facelas apartaban e deixaban unha porción dos seus bens hipotecados para o pago, ano a ano, dos gastos que ocasionaría o cumprimento da súa vontade.
Arbore xenealóxico de principios do s. XIX de un veciño das Punxeiras. As arbores xenealóxicas, que moitos veciños conservan das súas familias, son unha grande axuda a hora de estudiar as distintas xeracións.

Sen embargo, detrás de esta aparente colección de apuntes de misas, gardase unha historia xenealoxía das xentes moradoras na parroquia e incluso das veciñas. Esto é así porque os recopiladores, ou sexa os párrocos, consignaron os fundadores e os vínculos que os unían dentro das súas familias. Ademais co paso dos anos foron tomando nota de que os descendentes vivos foran cumprindo cos gastos de ter que dicir as misas. Deste xeito van saíndo a luz o tronco das familias asentadas na parroquia ó longo de 300 anos, e imos descubrindo ós distintos entronques con outras.

As fundacións de misas fóronse perdendo no s. XIX debido a varios problemas. O primeiro era que os cumpridores eran os que traballaban os bens hipotecados, e estes podían ser enaxenados de tal xeito que os descendentes do fundador rara vez pagan, facéndoo outras persoas que non tiñan nada que ver. O segundo era que moitas das herdades hipotecadas nunca foran do fundador, senón que as traballaba por mor de un foro ou arrendamento, de tal xeito que perdían a súa validez cando o dominio as reclamaba.

O libro de fundacións de Ortoño, móstranos 49 fundacións que nos dan información xenealóxica interesante sobre varias familias ó longo do tempo. Concretamente tratase de unha encadernación de moitas escrituras sen orde aparente, pois carece de número de folio, e nos que si o ten están desordenados, o que suxire unha reorganización posterior. Sen embargo, saltándose a numeración dos folios, si foron numeradas as fundacións da primeira ata a 42, anque sen respectar a cronoloxía. O arquivo parroquial de Ortoño data, nos libros sacramentais dende 1659, nos de fabrica dende 1617, e neste libro dende 1669. É máis algunhas fundacións son máis antigas, pero vólvense a consignar no mesmo ano de 1669. Quizais fose ese o ano en que se perderan as copias debido a un posible incendio que había de ter levado os libros sacramentais anteriores a 1659, así como o incipiente libro de fundacións e outros libros vellos. Falta tamén, por mor do pouco celo de D. Ignacio Antonio Seares, párroco da primeira metade do s. XVIII, a listaxe dos cumpridores de este período, pero que se poden ir recompoñendo axudados dos datos dos libros sacramentais e outra documentación.



Propoñémonos ir mostrando unha a unha estas escrituras para descubrir os antigos vínculos familiares nesta parte da Maía. Deste xeito, mostraremos unha sinopse de cada unha e irémolas publicando todas xuntas en unha páxina adicada a tal fin. Esperamos que o seu estudio sexa proveitoso para os investigadores e todos os interesados na súa historia familiar

jueves, 11 de noviembre de 2010

Apéndice documental VII

As feiras de Francos e Ortoño.

Seguindo co tema das feiras de francos, hoxe publicamos a trascripción dun antigo documento que enlaza esta feira ca parroquia de Ortoño.
Tratase da carta de pago de 1593 que Bieito de Castorigo, veciño de Ortoño no lugar de Castrigo, lle fai a Juan do Mato, veciño quizais de Bastavales sobre o imposto de alcabalas pertencentes a parroquia de Ortoño.
No antigo réxime, as alcabalas son impostos que gravan as ventas de determinados artigos. No caso do gando era do 3,3% do importe, ou como se dicía daquela unha cabeza de cada trinta vendidas. Os veciños de Ortoño que venderon gando na feira de Francos do ano 1592 pagáronlle a Juan do Mato, como recadador arrendado, 43 reais polas súas ventas. Estes cartos debíallos entregar, como así o fixo, o mordomo da parroquia para que cando viñesen os repartimentos provinciais ós entregase ó fisco.

Carta de pago de Juan do Mato que le dio Bieito de Castorigo


En el lugar de Riaços feligresia de San Finz de brion
a diez y nuebe dias del mes de setienbre De mil quinientos
noventa y tres años en presencia de mi escrivano y t(os) parecio
Presente bieito de castorigo vezino de san Juan dortono
E dixo que se daba y dio por contento y Pago de juan do mato
do Ribeyro de quarenta y tres Reales que le dio y Pago como
cobrador y aRendatario de las alcabalas de francos del
ano pasado de noventa y dos los quales debia A los vezinos
de la dha frª de san Juan de ortoño en cuyo nombre dize que los
Recogia y Recibio Por verdad del por si? y para
ello dixo ... de la paga de los dhos quarenta y tres
Reales yo escrivº doy fe que se hizo en mi presª y testigos
abaxo escritos y el dho benito de castorigo prometio
y se obligo con su persona y bie(es) muebles y raizes abidos y
por aver que los dhos mr(s) no seran mas pedidos ni nombrados
al dho juº do mato pena de todas las costas q en Razon de ello
se le segueren y Reclamaren? y Para lo mejor ansi? ...dio y o
torgo todo su poder comp(do) A todas e quales quiera juezes e
justiçias seglares del rrey nro señor y de sus Reynos e señorios
A cuya jur(on) se somete e remitia a su propio lugar e xu(on) e
domyº.... y la ley sit convenerit para las dhas ... se lo
agan ansy cumplir como si esta carta y lo en ella cont(do)
fuese senª difinª dada en cossa juzgada y renuncia a todas y
e cualquiera otras leis de su favor y la ley ......
e otorgo carta de pago en forma ante mi escrivº e t(os) e
por no saver firmar a su ruego lo firmo Pº doaido. .. de
my escrivº .el sobre dho e Pº de pineyro e juan ... meyro
vezino de la dha frª de san finz de brion e yo escrivano
doy fe conosco al dho otorgante, ...., ,... no vala


Como testigo Pedro doaido


Paso ante mi gabriel dameixeiras

miércoles, 10 de noviembre de 2010

A feira de San Martiño

Como un ano máis ó chegar a festividade de San Martiño de Tours, santo de grande sona na idade media, é o día sinalado, como todos os anos para a feira do lugar de Francos, na parroquia de Calo.

Hoxe poderiamos preguntarnos que manifestación humana actual na nosa bisbarra podería ser a máis senlleira, e unha das respostas sería esta vella feira.

Non sabemos ben de cando data esta feira, sen embargo falaban os veciños en 1557 nas declaracións alcabalatorias, ou sexa de impostos, que antes de haber feira en Francos tiñan que ir as de Santiago e Padrón, e si non daban vendido o seu gando estaban obrigados a pagala alcabala, de xeito que o concello das parroquias do val da Maía solicitouna.



O gando cabalar é o que ainda perdura nesta feira secular.
O groso da contratación nesta feira coma nas de Santiago e Padrón era a contratación gandeira. Hoxe queda a feira cabalar da Ascensión en Santiago, en Padrón algo nas feira de Pascua, pero sobre todo aínda pervive esta de Francos.

Santiago tiña tres grandes feiras no ano: a da Ascensión, a do día do Apóstolo e a de San Lourenzo; a segunda era a máis importante, segundo as Memorias do Cardeal Gerónimo del Hoyo cara 1607 (“acuden a ella mucho número de mercaderes portugueses”). Padrón, porto e feira, pola contra celebraba tres ou cinco no ano, segundo unhas ou outras fontes: o primeiro de Maio, San Xoán e Santa María de setembro. Outras tres había en Francos: Pascua de Flores, Santispiritus ( o seguinte domingo de Pentecostes), e San Martiño de novembro. Como se ve os tres emprazamentos repartianse o ano sen interferencias.



"Comelo pulpo" é un dos reclamos da feira de Francos.
En cales queira das feiras citadas reuníanse tratantes da terra de Santiago, así como compradores casteláns, portugueses e incluso andaluces. Aquí tratábase gando que viña dos montes de Barcala, e da xurisdicción de Quinta e de máis lonxe. Aínda hai xente moita xente que acorda ter visto pasar as recuas de cabalos e bestas pola ponte da Condomiña no s. pasado.

Hoxe soamente celebrase en Francos a feira de San Martiño. Nela xuntase, quizais de unha forma xa inconscente, a antiga tradición gandeira do noroeste da actual provincia da Coruña.

domingo, 7 de noviembre de 2010

As castañas

De seguro que non é a primeira vez que escoitamos ou sentenciamos aquel refrán que di: “polo San Martiño, castañas e viño”. Alude así, este anaco de sabiduría popular ós produtos típicos deste tempo do ano. Non é esta a única frase que describe este tempo: en novembro a matanza e encher a panza...


Certamente o mes de novembro é de magostos pero, a parte dos profanos que se organizan na casa ou nos “soutos” desde outubro a novembro, existen tamén un magosto relacionado cos defuntos, que se celebra en torno a festa de Todos os Santos. Una costume estendida por toda España e hasta en Italia, comer castañas cocidas ou asadas nese día. Temos oído as persoas maiores como tal día un de novembro, rigorosamente e invariablemente, cada familia na súa casa comía unha potada de castañas cocidas. Igual de típico é a confección de colares de zonchos (castañas cocidas con casca), que logo acaban tamén comidos.

Sen dubida, estes costumes veñen dunha época na que a castaña tiña un lugar máis importante na dieta dos nosos devanceiros. Ata non hai máis de cen anos, antes da grande expansión do cultivo da pataca, a castaña ocupaba o seu lugar. Antes da enfermidade da tinta que fixo secar moitos soutos, a castaña era un alimento básico na alimentación. Tanto é así que recollíanse e sacábanlles a casca e secábanse para que se gardaran no inverno. A estas castañas chamábanse “maias”, quizais por seren da terra da Maía, quen sabe. En ausencia de patacas, cando se facía o caldo sen carne nin unto, en coáresma, aquelas castañas maias dábanlle unha cor negra.

Hai quen di que na nosa cultura estas costumes simbolizan a vida perdurable dos defuntos por medio de prantas sempre verdes e lonxevas. O castaño, unha das árbores máis lonxevas da flora atlántica é un acertado símbolo da eternidade. Así pois, comer castañas o día de Todos os Santos, ademais de ser un auténtico pracer culinario, equivaldría a unha manifestación pública da fe na vida eterna. Si, porque si o pensamos un pouco, as castañas eran o que máis tiñan comido os nosos devanceiros.

viernes, 5 de noviembre de 2010

As Maías



Como reza o título, este blog esta adicado non soamente a historia da parroquia de Ortoño senón tamén a da súa comarca que é a do val da Maía.

 De todas formas a Maía parece que ven xa dende a época prerromana, cando nestas terras asentábase unha tribu chamada dos amaeos que pertencía ó pobo dos cáporos, da que nos falan autores latinos como Plinio o vello. Despois máis tarde nos textos composteláns ó referirse a tumba o Apóstolo Santiago concordan ca terminoloxía e realidade encontrada polos romanos, e dende o parroquial suevo encontrámola Maía consignada chegando ata hoxe como arceprestazgo. En realidade Compostela atopábase no límite norte da terra dos amaeos.

Vista de parte do val da Maía dende os montes de Firminstáns na parroquia de Bugallido.
 Así deste xeito, e referíndonos a épocas máis achegadas a nos, xa temos falado dela cando tratabamos as antigas xurisdicións, e viamos que de antigo sempre existiu a da Maía. Sen embargo, durante a idade moderna irrompeu con forza outra, a de Altamira creada polos condes do mesmo nome, que lle quitou a meirande parte do territorio da comarca natural ata desaparecer no s. XIX ca desaparición dos señoríos.

A forma de escribilo nome da terra ou xurisdición tamén mudou ó longo dos anos. Así na idade media chamábase a bisbarra terra da Maia, despois na idade moderna xurisdición ou partido da Mahía, co h intercalado, que quedou así no apelido Mahía, do que xa falaremos, e no nome de algunha empresa.

Pero o nome da nosa bisbarra non é exclusivo noso. Existe outra Maia que é unha cidade no Distrito do Porto, sendo o mesmo tempo sede dun pequeno municipio formado por 17 feguesias.
Quizais poida tratarse de poboacións que recibiron o seu nome durante a reconquista, ala polo s. X cando o reino de León chegaba ata o Douro e aínda non existía o reino de Portugal. Naqueles tempos, como despois o foi na conquista de América, era común que os conquistadores puxéranlles os novos lugares os nomes dos que procedían. Podería ser este o caso, no que xentes da nosa bisbarra se asentaran nas inmediacións da cidade do Porto e lle deran nome ó novo lugar.

lunes, 1 de noviembre de 2010

O mes dos defuntos

Anque todos coñecemos aquel dito de : Dichoso mes que entra con Santos e sae con San Andrés,
novembro identificase co mes dos defuntos, anque en realidade dentro do calendario litúrxico a súa data sexa o día 2, despois da festividade de Todos os Santos.

O acto de difuntos.

En Ortoño é tradición que sexa o mesmo día 2 de novembro o que se faga o funeral xeral de defuntos. Con el rematase a novena de defuntos e achegase a memoria de todos aqueles que nos precederon. Sen embargo o longo do mes as demais parroquias da bisbarra teñen as súas datas para esta celebración, converténdose novembro no mes dos defuntos.

A Igrexa xa hai moito tempo que instaurou este día, así como o de Todos Os Santos para mudar vellos ritos pagáns que tamén tiñan os mortos como protagonistas. Esta practicas son moi vellas. Xa na Biblia aparecen datos sobre o recordo polos defuntos, tradición que sígueo a Igrexa.


Vista do camposanto de Ortoño o ano pasado por estas datas

O Libro de Fundacións
Hai que chamar a atención de que no acto de defuntos tamén se redimiron unha serie de fundacións pías de aniversarios e misas que os nosos devanceiros deixaron ó longo do tempo por escrito. O caso é que esta costume que se iniciou na idade media pero que se popularizou entre os séculos XVI e XVIII, pero sobre todo no XVII, fixo que en algunhas parroquias houbera un enorme volume de disposicións testamentarias de sufraxios perpetuos. Tal situación chegou a ser insostible na primeira metade do s. XIX, debido a maraña de intencións, duplicidade de exequias e sobre todo a hipoteca perpetua de bens que os falecidos consideraban seus e que resultaron ser dos dominios que llos tiñan aforado. Finalmente os nosos prelados non tiveron máis remedio que redimilos todos no Acto de defuntos.

Todas estas intencións así como os que tiñan a obriga de levalas a cabo quedaron consignadas nun libro especial do arquivo parroquial: O libro de fundacións. Traballamos para dalo a coñecer ó igual que o fixemos co índice de matrimonios dos libros sacramentais de Ortoño.