viernes, 25 de febrero de 2011

Sisalde IV

Demografía e Historia

Como vimos no anterior artigo, a metade de Sisalde pertencente ó conde de Altamira estaba habitada en 1581 por dúas familias que eran as formadas por Pedro de Sisalde e a súa muller Catalina de Roxido e Antonio de Roxido e a súa dona Catalina de Sisalde. Do primeiro matrimonio non se tivo máis novas, sen embargo sucedeu no segundo un fillo chamado Jacome de Roxido que había de casar con María de Sisalde, quizais tamén orixinaria do lugar e de algunha familia que habitase a metade de Sisalde pertencente ó Cabildo.


Cruceiro moderno de Sisalde ó pe da torreta do suministro eléctrico. http://farm4.static.flickr.com/3538/3401614051_5e20561a44.jpg


Sabemos estes datos porque o fillo deste último matrimonio, que ostentaba a primeira voz de aquel foro feito en 1581 presentase ante o administrador do conde en 1630 para ser nomeado segunda e última voz do foro, por morte de seu pai. Este era outro Jacome de Roxido do que non sabemos xa máis nada del.

Temos que esperar ata finais do s. XVII para coñecer, agora xa a nivel de todo o lugar, os nomes dos habitantes de Sisalde. A fonte é o libro da Cofradía de San Roque e San Antonio datado en 1696, o cal garda os nomes dos cofrades por lugares:



Benito Vidal e a súa muller

Domingo de Roxido e a súa muller

Juan de Roxido e a súa muller

Antonio de Roxido e a súa muller

Antonio Patrón e a súa muller

Agustín Pachón e a súa muller

Salvador de Villanueba e a súa muller

Antonio de Bilanoba e a súa muller

Juan Chico e a súa muller

Antonia de Roxido

María de Sar



Pasados uns anos, en 1707 volvese facer un novo rexistro de cofrades no que aparecen como novos membros os seguintes:



Bernardo de Billanoba

Antonio Fernández e a súa muller

Jacome de Rogido e a súa muller

Domingo de Villanoba e a súa muller

Juan Vidal e a súa muller

Juan de Rogido e a súa muller

Francisca de Ruxido



Como se pode ver, aínda incluíndo a parte do Cabildo, a poboación ó longo do s. XVII multiplicouse. Non cabe dubida que parte destes habitantes de entre séculos son descendentes de aqueles outros que o conde lles fixo o foro, e os restantes son igualmente descendentes dos que vivían na outra metade. Porque ó igual que nos demais lugares da parroquia, e tamén nos de outras parroquias da bisbarra, as distintas xeracións proveñen invariablemente dos primeiros moradores. Temos que chegar a mediados do s. XIX, algúns dende finais do XVIII, para empezar a atopar persoas que emigran de outras partes cara a Maía. Este proceso xeneralizouse xa a finais do s. XX

domingo, 20 de febrero de 2011

A Casa do Castro e a familia Martínez Viojo

Con motivo da efeméride do nacemento de Rosalía de Castro, que naceu o 24 de febreiro de 1837, queremos facer unha introducción sobre a suposta súa suposta familia paterna: os Martínez Viojo.

É ben coñecido por todos, que os pais de Rosalía foron Dª Teresa de la Cruz de Castro e Abadía e supostamente o sacerdote D. José Martínez Viojo, este natural da parroquia de Ortoño.

Rosalía de Castro
Anque a partida de bautismo de Rosalía, inscrita no Real Hospital de Santiago, diga que é filla de pais incógnitos, a permanencia da escritora dende a infancia ó lado de Dª Teresa ata a morte desta e o grande amor filial que lle profesaba, bastan para coñecer a súa relación de nai e filla.

Máis problemas existen, sen embargo, en adxudicar a paternidade de Rosalía a José Martínez Viojo. Si ben queda reforzada a maternidade de Dª Teresa ó coidar a súa filla dende a infancia, xa que este feito demostra arroxo e valentía dunha nai ante os prexuízos sociais da época, non existe ningunha proba documental da paternidade do cura.

Si durante o século XIX, sempre se intentou silenciar as orixes da escritora, por considerar que era revolver en trapos sucios de familia, é a raíz da carta que mandou un descendente dos Martínez Viojo, Luís Tobío, ó seu amigo Bouza-Brey en 1923, na que lle puxo nome ó posible pai de Rosalía. Esta nova decantou, por exemplo, a localización do acto de fundación do Seminario de Estudios Gallegos, na casa do Castro de Ortoño, en vez de realizalo en Padrón.

Dende entón aceptouse xeralmente que este sacerdote da colexiata de Iria e natural de Ortoño, tiña sido o pai de Rosalía, e que esta foi coidada na casa do Castro polos seus familiares paternos ata aproximadamente cumprir os cinco anos, xa que en setembro de 1842 aparece nun rexistro do concello de Padrón xunto a súa nai. Tamén é certo, que se alzan algunhas voces que sosteñen que esta hipóteses xurdiu dos sobriños deste cura, os cales coñecedores de que algunha muller da súa familia amantou a Rosalía, reclaman a paternidade de seu tío sen ser esto certo. Sobre todo esta teoría apoiase en que non era tan raro na fidalguía da época bautizar a fillos concibidos fora do matrimonio con pais incógnitos e logo lexitimalos. Esto mesmo lle ocurriu a prima de Rosalía, Josefa Lauréana, e ó seu propio marido Murguía, pero sen embargo, Rosalía quedou sen lexitimar.

Sobre a biografía e a obra da escritora hai moitos estudios, pero aínda non se tentou botar luz suficiente sobre esta parte tan importante da súa vida que nos axudaría a entendela mellor

martes, 15 de febrero de 2011

O libro de fundacións XI

Decimo primeira fundación. 1715

Ante o escriban Juan Turreira, veciño de Bertamiráns, e seguramente tamén interesado no asunto, faise unha escritura o 11 de xuño de 1715. Nela comparecen Juan Dorta de Lapido, casado con María Turreira, xunto con Elena Turreira, que se supón irmán da anterior e casada con Domingo do Casal. Ambas declaran ser netas de Lucia González, muller que fora de Benito Gregorio, e que deixara unha misa por San Xoán ou no seu octavario sobre os seus bens das Punxeiras.

Mediante aquel acto comprometíanse, como herdeiros do fundador a facerlle as misas. Seguramente o notario Juan Turreira era tamén irmán de María e Elena. Como vimos na decima fundación deberían pertencer a unha familia de fidalgos asentados na Condomiña, os González da Condomiña. Por outro lado, o apelido Turreira, que tamén é frecuente en outros lugares, en este caso, semella ter moito que ver cas casas da Tarroeira. Turreira estaría moi relacionado con Torreira, que fai referencia a unha torre, e Tarroeira tamén podería derivar de Torreira, ou sexa “Eira da torre”. Un paralelo atopase na parroquia de Bugallido con Eirapedriña: eira empedrada.

Nos documentos o apelido tense posto como Torreira, e sobre a Tarroeira, que era un monte das Punxeiras no s. XVIII, tamén se ten posto de varias formas incluída Torreira.

Non coñecemos os nomes dos pais de Juan, María e Elena, pero seguramente deberon estar moi vinculados a Condomiña e tamén o Castro de Ortoño. Juan, como se ve na arbore xenealóxica, casou con Jacinta de España, pertencente a familia dos España de San Salvador de Bastavales, fidalgos emparentados antes cos González da Condomiña. Todas estas noticias lévanos a dislumbrar a unha parte antiga dos antepasados da familia dos Martínez Viojo da casa do Castro.

Practicamente en todo o s. XVIII non temos novas de quen continuou a labor compromentida nesta escritura, a de pagar a misa de Benito Gregorio. Sen embargo, e como curiosidade, o derradeiro pagador, xa no século seguinte foino Joseph Álvarez, que foi un dos tataravós de Maximino Castiñeiras, o denominado poeta da Maía.



domingo, 13 de febrero de 2011

A gavilla VIII

1830 o ano dos roubos

Como vimos no anterior artigo, na noite do 18 ó 19 de setembro asaltaran e roubaran a taberna do Santo unha gavilla de ladróns. Non fora a máis a cousa porque daquela volta puidéranse tocalas as campanas e acudiran moitos veciños facendo que os amigos do alleo non enredasen. Así é todo o notario da xurisdición de Altamira da parte ó xulgado case unha semana despois, ó día 25. Xa daquela a xustiza ía lenta, sen embargo tendo en conta os medios da época era bastante eficaz como veremos.



Mentres, ese mesmo día o maiordomo pedáneo e os celadores do Coto de Francos, na parroquia de San Xoán de Calo, e pertencente tamén a xurisdición de Altamira comparecían para denunciar outro roubo. Disque na noite do 23 do mesmo mes, de 8 a 10 individuos entraran a roubar a casa de José Lema, en dito coto, e recen chegado da cidade de Cádiz. A emigración a Cádiz, xa se remontaba ó s. XVIII, e moitos galegos foron a aquela cidade portuaria que tiña o monopolio do comercio con América, a buscar fortuna. Cando un emigrante volvía supoñiase traia o peto cheo, e este dato foi importante para a investigación.
Cruz medieval que se atopa no antigo coto de Francos, en Calo.

Pero a cousa non quedou así. Ese mesmo día 25 ó chegar a noite, como despois se denunciou, tentaron entrar a roubar a casa de Vicente Obella de Laraño, non sendo capaces de roubalo polas voces e xuntanza que fixeran os veciños. Disque as 8 da tarde Vicente Obella, a súa muller e demais familia, atopábanse xa retirados e na cama cando sinte que lle petan a porta un grupo de homes. Dinlle que lle franquee a porta que como celador do lugar debía acompañalos a taberna da Amañecida para apresar un ladrón que segundo eles alí estaba.

Sen embargo Vicente desconfiou. Coñeceu pola voz a un conveciño seu, un tal Vicente Guillín, de mala conduta e fama, e recelouse de que o quixeran roubar. Entón discorreu, e díxolles que si había ladrón na taberna da Amañecida que a rodeasen ata que despuntara o día e despois que habían de concorrer todos nela. Polo visto non lles gustou a idea os debaixo e comezaron a baterlle a porta cas culatas das armas que traian. Entón vendo a situación moi mal, Vicente pensou que a única saída que vía era fuxir da súa propia casa e pedir auxilio. E así o fixo. Colleu e sen pensalo abriu a ventana e tirouse dela a baixo, non contando que había un desnivel de 24 cuartas, aproximadamente uns cinco metros. A pesar do golpe que levou, ferido e todo, dou todas as voces ós veciños que puido e os moinantes desapareceron.

Estes feitos puxéronse en coñecemento do xuíz da xurisdición do Xiro da Rocha, que tiña a súa residencia en Santiago, e mandou o expediente ó de Altamira por sospeitas fundadas que se tratase da mesma gabilla.



Continuara...

miércoles, 9 de febrero de 2011

A gavilla VII

As fontes escritas.

A tradición oral tróuxonos ata os nosos días as historias máis ou menos mitificadas das gavillas de ladróns como as que viñemos contando do Tasende e de Pepa a Loba. Polo camiño, ó longo do tempo, fóronse perdendo outras no esquecemento. Aínda así, podémolas rastrexar a través dos expedientes xudiciais da época.


Precisamente do tempo de Tasende, na primeira metade do s. XIX hai rastro de roubos na bisbarra da Maía dos que xa apuntabamos a gavilla de Josefa Míguez cando fixemos a introdución a este tema. Daqueles feitos e xentes non se teñen rexistrado recordos nin narracións que teñan perdurado ata a actualidade, sen embargo deberon ter dado moito que falar durante moito tempo, a xulgar polos expedientes xudiciais.

A Gabilla de Josefa Míguez.

Non parece que Josefa Míguez fose a xefa desta gavilla pero foi a que máis resaltou entre os incausados.

Ala por setembro de 1830, rouban cara a noitiña a taberna do Santo, rexentada daquela por Antonio Fernández. Seu fillo Juan, de dez anos, logra fuxir e avisar o cura que toca as campanas da igrexa, facendo concorrer ó lugar moitos veciños o que fai que fuxan os ladróns disparando tiros ó aire co seu botín.

Así nolo describe o notario da xurisdición cando se abre unha investigación para descubrir ós moinantes.




Manuel Antº Domínguez escribano de S. M. y Notario in solidum de la jurisdicción de Altamira.

Certifico, que en diez y nueve del corriente mes por el celador del lugar del Santo Parroquia de San Juan de Ortoño, una de las de que se compone esta dha jurisdicción, se dio parte al Señor Juez Real y ordinario de ella, de que en la noche anterior y cosa de hora de nueve y quarto de ella, había sido robada la casa de su vecino Antonio Fernández de oficio tablanero y tabernero en dicho lugar de Santo, por una porción de ladrones que muy en breve se habían marchado tirando tiros a causa de que a las voces que se habían dado por la mujer de dho Fernández y por un hijo que tubo la fortuna de escaparse de entre los ladrones y haber puesto en noticia del cura párroco el acaecimiento, tocaron las campanas y reunieron muchos vecinos de la parroquia. En vista del cuyo parte por dho Señor Juez se ha proveído el conducente auto de oficio, y consiguiente se recibió en las declaraciones de Miguel Caamaño cazador del Regimiento Provincial de Compostela y vecino más inmediato a la casa del expresado Antonio Fernández, la del citado celador, la del Antonio Fernández la de su mujer María Rey, la de Juan Fernández hijo de aquel de once años de edad por medio del exploramiento y las de Manuel Padin Mayordomo pedaneo y Andrés Domínguez que también fueron sorprendidos en la taberna por los ladrones y por consiguiente se paso al reconocimiento por medio de los maestros carpinteros de los cajones de una naveta y de un baúl que aquellos han maltratado para extraer de adentro el dinero, ropas y alhajas que han llevado, puesto que no han hecho otro mas rompimiento ni fractura motivado de que quando hicieron entrada, hallaron las puertas abiertas. De cuya averiguación resulta de que los ladrones que serian en numero de ocho a diez no han sido conocidos y que todos traían armas de fuego que apresuraron la marcha a causa del ruido de las campanas, y que la dirección que llevaron fue la de la ciudad de Santiago; quienes han maltratado con varios golpes al Antonio Fernández y su mujer María Rey que es quanto hasta ahora se pudo adelantar, no obstante de que por el señor juez esta terminado el continuar en las mas averiguaciones para ver cono seguir el descubrimiento de los malhechores, y aun tomando algunas precauciones secretas. Y a consecuencia de lo prevenido por el señor juez para poner lo ocurrido en conocimiento de los S. E. los Señores de dha Real Sala del Crimen de este Reino, formo el presente que firmo en esta hoja de papel del sello quarto de oficio, estando en dha jurisdicción a veinte y cinco días del mes de septiembre de mil ochocientos treinta.

Anque semelle que a xustiza e os medios da época sexan pouco dilixentes ou efectivos, xa veremos como esta apreciación estaba lonxe da realidade.


Continuara.



domingo, 6 de febrero de 2011

O libro de fundacións X

Decima fundación. 1713




Esta fundación de 1713, e tamén as dúas seguintes, teñen un certo interese, xa que as xentes que consignaron esta misa e os seus descendentes son membros de unha familia de Ortoño que, anque non moi coñecida, si soa moito: a familia Martínez Viojo.
A Casa do Castro

O 21 de decembro de 1713 un tal Francisco de Sebe, apelido de referencia do Ortoño do s. XVII e de despois tamén, funda unha misa que deixara seu pai defunto. Este fórao Juan de Sebe da Punxeira primeiro home de Lucia González, que o morrer quixo que os seus lle dixesen unha misa por San Xoán, patrón da parroquia, todos os anos para sempre.

Francisco por tanto debería ser fillo de Lucia González, unha das fillas de Pedro González, e membro de unha familia de pequenos fidalgos afincados na Tenencia da Condomiña, terras que tiña o Cabildo de Santiago en Ortoño. Pedro casara dúas veces, primeiro con María Álvarez de Souto e despois con Dominga de Castro. Precisamente o apelido da súa segunda muller indica quizais o lugar onde vivía: no Castro de Ortoño, e vincula ademais dos datos xenealóxicos a familia Martínez Viojo ca Casa do Castro.

Francisco de Sebe pagou a misa dous anos, 1713 e 1714, e devido o lapsus de tempo tan grande no que non se consignaron os pagadores, perdeuse a relación de xentes que se fixeron cargo de esta fundación.

Así en 1774 cando de novo temos datos atopamos a un novo membro da familia que xa nos empeza a soar. Entre ese ano e 1795 encargase de pagar Vicente Viojo, natural de Bastavales pero casado con unha veciña da Punxeira que era Vicenta Vidal. Vicenta era unha das tataranetas de aquel Juan do Sebe que fora o primeiro home de Lucia González. Deste xeito co paso do tempo a obriga familiar pasa a seguinte xeración. E a comezos do s. XIX temos o xenro de Vicente, Miguel Martínez pagando a misa.

Miguel Martínez estaba casado con Manuela Viojo, filla de Vicente e Vicenta Vidal. Sobra dicir que Miguel Martínez e Manuela Viojo foron os pais do tan tecleado José Martínez Viojo do que tanto se ten calado, despois preguntado, e do que faremos unha extensa monografía inédita nun futuro non moi lonxano.

viernes, 4 de febrero de 2011

Sisalde III

Século XVI

O lugar de Sisalde semella ser moi antigo. Sen embargo temos que esperar ata o século XVI para ter novas del.

No apeo da Maía dos bens de Ruy Sánchez de Moscoso que fixo en 1458, ó tratar a parroquia de Ortoño, non menciona a Sisalde, e si outros lugares. Quizais fose porque daquela aínda non contaba con el entre as súas propiedades.

Plano de Sisalde


O certo é que entre aquel ano e 1563 debeu facerse con el a casa de Altamira. Porque en 1563 o apoderado do conde fai un recoñecemento del e dos outros lugares da parroquia que eran do conde.

Naquel entón atopábanse vivindo en Sisalde Pedro Vidal e Gregorio Pérez e as súas respectivas familias. Tanto Pedro como Gregorio tiñan por aquel entón trinta anos e seguramente levaban Sisalde por algún foro recente outorgado polo mesmo conde ou por un administrador, xa que non se lles fai ningún novo instrumento con motivo de este apeo. Pagaban polos bens do conde en Sisalde todos os anos 17 rapadas de centeo, ou sexa uns 51 ferrados e unha márrana cebada e dúas galiñas.

Non coñecemos o destino de estes veciños de Sisalde, pero semella que tanto eles como as súas familias foron remplazadas en vinte anos por outras xentes. Así en 1581 o novo administrador do conde, Lope de Figueroa, fai un novo foro de Sisalde polas súas vidas e dúas voces máis a Pedro de Sisalde e Antonio de Roxido, casados respectivamente con Catalina de Roxido e Catalina de Sisalde. Parece obvio que se trata de dous matrimonios entre irmáns, moi comúns por outro lado nesa época, e tamén nas seguintes. A renda a pagar anualmente pasou de 51 ferrados a 9 cargas que son 108 ferrados de centeo, ademais da marran e as dúas galiñas. Este incremento do dobre en tan só 20 anos supón unha situación peculiar con relación a Sisalde. O foro ademais non describe a situación anterior do lugar como era costume, síntoma de querer oscurecer posibles antigos dereitos de outras persoas. Parece posible que houbera unha situación de confrontación entre os administradores do condado e os antigos moradores que debeu acabar en preito e posterior expulsión destes.
Así é todo, estes novos moradores quizais non o fosen tanto debido a que xa contaban, unha das familias co apelido Sisalde, sintoma de unha vinculación previa. Quizais se tratasen de dous matrimonios novos entre irmáns que eran do mesmo Sisalde, pero non da mitade do conde, senon da outra metade. Porque Sisalde no antigo rexime estaba dividido pro indiviso entre os dous grandes dominios que había en Ortoño, o conde e o arcebispo.
Fragmento do prorrateo de Sisalde no s. XIX

De todos os xeitos, o século XVI tanto para Sisalde como para os demais lugares da parroquia é un tempo de baixa tasa de poboación. Vemos que en vinte anos segue habendo soamente dúas familias. Teremos que esperar ó século seguinte para ver subir os habitantes deste lugar.