sábado, 26 de diciembre de 2009

Apéndice documental II

1599. Arrendo do lugar de Carballido ante Gabriel de Ameixeiras
Copia do s. XVIII

En el lugar de Leborans, feligresia de Santa María de Trasmonte, a veinte y quatro dias del mes de abril de mil e quinientos y noventa y nuebe años en presencia de mi escribano y testigos, parescio presente Nuño Gonzales contador de su señoria el Conde de Altamira, e dijo que arrendava y dio en arrendamiento a Domingo de Frimistans vecino de la feligresia de San Pedro de Bugallido para el y para su muger y herederos hes a saver que ansi les arrendo y dio en este arrendamiento el lugar de Carballido que finco de Fernando de Carballido defunto que es de su señoria y esta sitto en la feligresia de San Juan Dartoño, con todo lo a el anejo y perteneciente a montes y afontes; con sus casas, cortes, heiras, huertas y heredades labradias y montesias dehesas y soutos segun lo solia traer en nombre de su señoria el dho Fernando de Ruxido e Pedro de Roxido su hijo, defuntos, el qual dho lugar le arrendo por tiempo y espacio de veinte y nuebe años primeros siguienttes, asta seren fenecidos y acabados, que empiezan a correr dende el mes de marzo pasado deste presente año de mil e quinientos y noventa y nuebe años y por renta en cada uno dellos el hes de diez y siete rapadas de zenteno, limpio de polvo y paja, medido por la medida derecha de Avila que es de doze ferrados en carga y tres en rapada, y seis en anega y dos cabritos, y una marrana y dos gallinas de campo buenas, y la primera paga, ha de ser para el agosto primero que viene deste presente año de noventa y nuebe, la media paga de las dhas diez y siete rapadas de zenteno y para el agosto de seiscientos la paga toda por entero; y los cabritos, marrana y gallinas, se han de pagar las gallinas para el mes de agosto que viene, y la marrana por navidad deste dho año, y los cabritos por Pascua que viene del dho año de seiscientos y por consiguiente ha de pagar la dha renta, por los meses de agosto adelante enteramente y la marrana, cabritos y gallinas por el dho pan en la Zuidad de Santiago, Padron Noya o en esta jurisdicion en donde su Señoria mandare cojer la dha renta en poder de su señoria y sus factores y cobradores en su nombre, e fenecido el dho arriendamiento tiene de dejar libre y desembargado a su señoria el dho lugar sin ningun ympedimento, y es condizion que por quanto las dhas casas estan quemadas que es la casa principal, y otra casa en que se vivia de piedra maderadas y colmadas, y tres cortes de ganado, su señoria ha de dar para las lebantar al dho Domingo de Frimistans diez ducados en dinero dentro de ocho dias siguientes, y el dho Domingo de Frimistans dentro de quatro meses ha de llebantar las dhas casas de vivienda y cortes de ganado, y dallas cubiertas y maderadas de tal manera que no les falte cosa alguna, con sus paredes segun y de la manera que solia estar antes que se quemasen, y no lo cumpliendo dentro del dho termino su señoria el dho conde, o la persona que tubiere, su poder, las pueda llebantar y ponter segun dho es, a costa y misión del dho Domingo de Frimistans, y gasto que hiziere en ello sea crehido la persona que en nombre de su señoria lo gastare con tan solamente su juramento sin que sea necesario hacer mas ynformación que dende agora el dho Domingo de Frimistans lo defiere en el tal juramento, y quiere y consiente que por la tal declaración le ejecutare, ansi en su persona, como en sus vienes y en razon dello, se obliga de no decir ni en contravenir cosa ninguna, y de estar y pasar por todo ello, y hes condizion que el dho Domingo de Frimistans tiene de tener el dho lugar vien reparado y perfectado, de los perfectos reparos necesarios y las casas y cortes llebantadas y colmadas y reparadas de lo necesario, y ansi dejar todo ello libre y desembargado a su señoria el dho conde con mas las dhas heredades, muradas, y valadas con las arvoles frutales y castañales que al de presente tiene sin por razón dello pedir perfectos, ni mejoramientos por quanto con estas condiziones, y no sin ellas, le hazia este dho arrendamiento, y en caso que aga otros algunos perfectos que dende agora se le avisa que no los aga, los ha de dejar libremente a su señoria, sin por razon de ello pedir cosa alguna, y pagando la dha Renta, y cumpliendo las mas condiziones, el dho Nuño Gonzales obligo los vienes y rentas de su señoria el dho conde de Altamira, de selo hazer cierto y seguro, sano, y de paz todo lo arriba dho, y de no se lo tomar ni quitar por mas Renta ni menos ni por el tanto quie otro por ello de ni prometa, y dentro de los dhos diez ducados para el efecto suso dho, so pena de todas las costas y daños que sobre dello se siguieren, y recrezieren, presente el dho Domingo de Frimistans, que dijo azettaba y aceto, este dho arrendamiento por el dho tiempo, Renta, maneras y condiziones suso dhas; para si y su muger, y herederos, y se obligava y obligo, con su persona y vienes muebles y raizes avidos y por aver de dar y pagar a su señoria y sus factores en su nombre, en cada un año, las dhas diez y siete rapadas de zenteno, cabritos gallinas y marrana, a los terminos y plazos y en las partes y lugares arriba dhas y declaradas, y cumplira las mas maneras y condiziones susodhas, so pena de todas las costas y gastos que sobre dello se le siguieren y recrezieren, y ambas partes, para lo cumplir dijeron que davan e dieron todo su poder cumplido, a todos e quales quiera Juezes e Justicias seglares de su fuero y Jurisdicion que dellos, puedan y devan conozer, conforme a la nueba prematica del Rey Nuestro señor para que se lo hagan cumplir, pagar, guardar, como si esta carta y lo en ella contenido fuese sentencia difinitiva, dada por Juez competente pasada en cosa juzgada por ellos consentida, y no apelada, cerca de lo qual renunziaron todas leyes en su favor, y en especial a la ley y derecho que dice que general renunciación de leis, fecha no vala, en fe y testimonio de lo qual otorgaron dello la presente carta de arrendamiento, ante mi escribano y testigos, en cuio rexistro el dho Nuño Gonzales lo firmo de su nombre, y por el dho Domingo de Frimistans no saver firmar, rogo a Garcia Nuñez, vecino de la Ziudad de Santiago lo firme por el de su nombre, estando dello presentes por testigos el sobre dho que firmo, e Juan Martinez vecino de San Fins de Brion e Vieito de Castrigo, vecino de San Juan Dartoño, e io escribano doy fee conozco los otorgantes Nuño Gonzales: Soy testigo Garcia Nuñez. PAso ante mi Gabriel Dameixeiras escribano = Sacose del tanto que en mi poder queda y lo signo y firmo, doy fe recivi derechos un real = En testimonio de verdad Gabriel Dameixeiras escribano



viernes, 25 de diciembre de 2009

Festa na rectoral


Velaquí mostramos unha fotografía que enviara Miguel Rodríguez-Vila, sobre a familia Paramés García-Barros.
Desta volta trataríase de algunha comida na rectoral dada polo párroco por motivo de algunha festa na parroquia. A foto tirouse na eira da casa, véndose claramente ó fondo e arriba a galería que naquel entón non estaba cerrada.
En canto as persoas que aparecen nela soamente se coñecen con certeza ás tres xa mencionadas en outras fotografías. Trátase de José María Paramés García-Barros, á esquerda do sacerdote. O terceiro pola dereita é Carlos, o irmán do anterior, e o do centro, con corbata, é o primo dos anteriores, Daniel García García-Barros.
Do sacerdote non temos certeza pero podería ser D. José Sanmartin Chao, sobriño do anterior párroco D. José Sanmartin Coto.
Sobre a datación da instantánea poderíamos dicir que sería de principios da década dos 30, xa na república, a tenor da indumentaria do señor que esta detrás de Daniel García, que podería ser a dos carabineiros, tendo en conta sobre todo a ausencia de algún membro da benemérita.
As demais son xentes da parroquia, invitados do párroco, e tamén a xente que vivía na rectoral con el.



sábado, 19 de diciembre de 2009

Os notarios da xurisdicción da Maía II

Na xurisdicción da Maía, o oficio de escriban era unha concesión do arcebispo que llo concedera a unha determinada persoa. O oficio administrábao o dono podendo obrigar ó notario a renunciar e poñer outro. Sen embargo era sempre o final o arcebispo o que tiña a última palabra, xa que si os candidatos non reunían os requisitos o arcebispo podía decretar nula a concesión e o oficio volvía á el.
Non se conserva esta concesión e por tanto non sabemos en que familia recaeu, pero dispoñemos dos notarios que foron da xurisdicción ata o fin dos señoríos, e que nos dan pistas para seguir este oficio:

Domingo do Camiño ¿?- 1616
Rodrigo López Rocha 1616-1633
Juan López Rocha 1633-¿?
Domingo Freire ¿? -1676
Francisco García Otero 1676-1677
Andrés Suárez Freire 1677-1678
Matías Freire de Castro 1678-1703
Antonio Freire e España 1703-1732
Simón Freire e España 1732-1776
10º Manuel Antonio Brandoñas 1776-¿?
11º Bernardo Antonio Vázquez ¿?-¿?
12º ¿ Joseph Andrés Vilacoba ? ¿?-¿?



Do primeiro, Domingo do Camiño, non sabemos dende cando exerce. O terceiro, Juan López Rocha, presumiblemente fillo de Rodrigo, foi obrigado a renunciar polo dono do oficio, quizais porque Domingo Freire, seu sucesor e veciño de Guitiande, era parente do dono, ou o mesmo dono. Este a súa vez renuncia en 1676 en Francisco García Otero que exerce un ano soamente porque vive en Santiago e non lle convén o posto. Francisco renuncia en Andrés Suárez Freire, que ademais de ser xenro de Domingo Freire era ó mesmo tempo notario de número do coto de Nantón na xurisdicción de Barcala. Sucédeo Matías, cuñado do anterior e fillo de Domingo Freire. Síguelle, Antonio Freire, fillo de Matías e ambos veciños de Agrón. En 1732 Antonio renuncia en Simón Freire e España, seu fillo. En 1776 D. Simón, que exercía na súa casa do Casal parroquia de Ortoño, renuncia por ser vello e estar cheo de achaques para traballar. Faino en Manuel Antonio Brandoñas, fillo de D. Roque Brandoñas, funcionario estatal para as rendas do tabaco, e de Dª Mariana Cuinago. O pai de Manuel Antonio era de Viceso e súa nai de Soutomaior no actual concello de Arcade. Manuel Antonio non soamente accede a notario da xurisdicción, senón que lle compra o oficio a D. Simón, pasándolle posteriormente o oficio a seu cuñado Bernardo Antonio Vázquez. Non sabemos se este foi o derradeiro notario da xurisdicción, xa que despois de el o oficio puido ter pasado a seu xenrro Joseph Andrés Vilacoba, veciño da parroquia de Ames e fillo e neto de notarios, que por 1815 solicita e obtén o titulo de escribano real concedido por Fernando VII.

domingo, 13 de diciembre de 2009

Arquitectura popular II. A fonte da rectoral






Fonte da rectoral de Ortoño


Velaquí se presenta a fonte da rectoral de Ortoño. Está situada na eira da rectoral baixo un pallete, de xeito que permanece ó enxoito.
Carece de calquer adorno ou motivo arquitectónico, e non ten inscrición polo que non se pode saber cando se construeu, pero de todos os xeitos o máis probable e que date do século XVIII.



Corte esquemantico de unha mina de agua


Esta fonte e algunha máis están nutridas por augas que nacen en minas. E é que as prospeccións para extraer auga non se limitaron no pasado a escavar pozos ou canalizar fontes, senón que ademais empregouse o método de facer galerías horizontais para encontrar e explotar este recurso natural.
Esta practica desenvolveuse principalmente nos s. XVIII e XIX, e estaba asociada a casas importantes que buscaban satisfacer as súas demandas de auga sobre todo relacionadas ca rega do millo, cereal vido de América que tivo o seu auxe en ese período.
A vantaxe de facer unha galería era que se podía empezar no terreo de un pero chegar e profundizar no dos veciños. Pero sobre todo permitía internarse profundamente por debaixo da capa freática do subsolo encontrando un bo caudal para todo o ano, de xeito que fluiria soa sen ter que extraela a caldeiros, como nun pozo.
Na nosa parroquia aló menos existen dúas, unha en Carballido e outra no Santo



Entrada a unha mina de agua na parroquia de Santa María de Transmonte

martes, 8 de diciembre de 2009

Os notarios da xurisdicción da Maía I

Hoxe coma no antigo réxime a profesión de notario, ou escríbano como se chamaba entón, soia ser moi ben remunerada e por tanto estes pertencían a unha clase social acomodada. Existía ademais un gran corporativismo entre os que a exercían xa que o acceso a profesión era practicamente imposible para aqueles que non pertencesen a familias de escribáns.
No caso da xurisdicción da Maía, parella a de Altamira dende o s. XVI, o oficio de escriban era unha concesión do señor, en este caso o arcebispo a unha determinada persoa, que ó longo do tempo a pasaría por herdanza os seus descendentes.
Para ser escriban da xurisdicción antes había que ser escriban real, e para eso había que entrar de aprendiz no oficio de un que estivese xa asentado. Os proxenitores ou titores do mozo facían un contrato co notario estipulando os honorarios anuais que percibiría o notario en concepto de aprendizaxe. Pasados varios anos o aprendiz pasaba a oficial de pluma, sendo el o que escribía a maior parte das escrituras, firmándoas o notario. Despois de ter probado a valía, pedíase ó Consello de Castilla, máximo órgano de goberno do estado no antigo réxime, titulo de escríbano real, e para o cal aportábase determinadas probas como ascendencia, pericia e sobre todo a necesidade de máis notarios. Obtido o visto bo obtíñase o título despois de pagar as taxas, que soían ser de 200 ducados. Deste xeito accedíase ó oficio de escriban e podíase exercer en calquera lugar. Pero o certo é que moitos escribáns emigraban cara terras onde a densidade de poboación fose considerable, xa que do contrario non había moito traballo sobre todo si xa había outros notarios.


Un xeito de prosperar aínda máis na profesión era acadar ser escriban de unha xurisdicción, coto, Cabildo ou concello. Deste xeito ademais do traballo que un puidera ter tamén levaría as escrituras e asentos xudiciais da súa xurisdicción, sexan preitos civís e criminais, titorías de menores, inventarios xudiciais post mortem, etc. Era difícil acabar de escriban de unha xurisdicción xa que había que ter moitos contactos, pertencer a determinadas familias, e sobre todo que o posto quedase vacante.


Sinaturas de tres escribáns en un documento de información para acceder o grao de escribano Real de Su Magestad.
Ano 1786

viernes, 4 de diciembre de 2009

Rectificación a Castrigo I

Como se expoñía na entrada a Castrigo II, onde se explicaban os seus limites, non tiñamos encontrado documentación sobre a demarcación precisa do lugar de Castrigo, debido a que nel entraban moitos dominios no lugar, e cada un emitiu documentación soamente dos seus bens.
Sen embargo, puidemos achegarnos un pouco máis neste eido a través doutro lugar que linda con Castrigo e que si ten os seus límites perfectamente marcados, aló menos contra Castrigo. Este é o lugar de Casal ou Casaliño que limita con Castrigo con un muro, segundo nos teñen contado varias persoas de Castrigo e Pedregal.

De este xeito o mapa de Castrigo que se mostraba na primeira entrada do lugar quedaría así:


Indo o muro divisorio dende o final de Goluras ou Golura, en diagonal cara o suroeste, deixando a Debesa de abaixo, a Cotaneira, o Noval de Gróns, o Agro de dentro, e o Noval do Río, dentro do lugar de Casaliño.

miércoles, 2 de diciembre de 2009

A granxa da Peregrina III

Velaquí se mostran as festas da Virxe da Peregrina en outro ano da década dos 20 do século pasado, quizais do ano 1927.


En esta primeira instantánea pódese ver como sae a procesión da capela, presidida por un personaxe vestido de branco do que non temos noticia, pero seguramente da familia Paramés García-Barros



Aquí apreciase a suntuosa ornamentación para as festas que se fixeron por aquel entón, nas que se adornou toda a eira con adornos feitos de papel, polo que parece. Aparecen un grupo de nenas vestidas de branco, veciños e outras xentes con paraugas para protexerse do sol de agosto.

Agora a procesión volve a pequena capela. Na parte inferior dereita os nenos miran a procesión, a cal vai escoltada pola garda civil seguíndolle os señores curas cos paraugas e detrás a banda de musica.

domingo, 29 de noviembre de 2009

O Petroglifo da Nave



O petroglifo da Nave, en Mourigade, parroquia de Bugallido, é unha das máis vistosas adiccións recentes ó catálogo de gravados prehistóricos na comarca da Maía.
Tratase dun único gravado, atopado polo de agora, non descartándose atopar máis. O motivo catalogado identificase por cinco círculos concéntricos con unha cazoleta central atravesada, a súa vez por un trazo radial. Quizais o gravado fose máis extenso pero a rocha atopase moi erosionadaEstes debuxos son de orixe prehistórica, podendo ter unha antiguedade de ata 3000 anos, non sabendo aínda hoxe cal foi o sentido que tiñan. Hai quen afirma que marcaban lugares de caza, e de feito este da Nave, esta en un lugar moi axeitado.

viernes, 27 de noviembre de 2009

A procesión da Peregrina.



A fotografía de arriba corresponde a procesión da Virxe Peregrina do ano 1926. A dereita do estandarte, podese ver a Daniel García García-Barros, marcado con unha cruz ós pes. Debaixo das letras "DE LA" do portal podese apreciar a Javiera García-Barros Pena, propietaria por aquel entón da Granxa da Peregrina. O lugar que mostra a instantanea é a saida da propiedade polo portal que da a carretera de Negreira.
En esta outra, posan os participantes na procesión de volta a eira da casa.



lunes, 23 de noviembre de 2009

Castrigo IV: historia

Na segunda metade do século XVI vivía en Castrigo un único matrimonio composto por: Bieito de Sanmamed e Dominga de Castrigo. Segundo o foro de 1597, e tamén o apeo de 1757, o Conde Don Lope afóralles varios bens e a vivenda que habitan, unha casa torre de 36 “cóbados“ de longo, case toda tellada, excepto unha parte que era “celeiro”. Neste foro o Conde engade outras terras compradas a Juan de Piñeiro e Catalina de Riazos, persoas que llas aforaran anteriormente ós propios Benito e Dominga.

Esta casa torre, que seguramente era a que en 1458 se lle chamaba de Tereisa Oanes, era o prototipo de casa forte dos fidalgos de acostamento do Conde. As casas dos que se apoiaba na súa confrontación cos Arcebispos composteláns. Foron o xerme dos pazos que, ó longo dos séculos XVII e XVIII, encheron a contorna. Outras casas fortes tamén as había en Leboráns, Lens, Guldrís, Salaño, Os Anxeles, A Condomiña...

Bieito de Sanmamed procedía da parroquia de Ames, e seguramente tiña relación con familias de certo ascendente na comarca, como por exemplo os Freire e os García de Seares. Non coñecemos a fondo os detalles da súa vida pero mantíñase ben relacionado coa administración local, pois en 1593 aparece como arrendatario das alcabalas da parroquia de Ortoño. Bieito e Dominga moi posiblemente tiveran descendencia pero os fillos deberon morrer antes que os pais. Sabemos que en 1605 morre Dominga, pois nese ano sácase copia do foro da Confraría da Concepción. Bieito casa en segundas nupcias con María de Lago, veciña do lugar de Tembra na parroquia de San Miguel de Boullón, e pertencente á familia dos Lago, da que, ó parecer, procedían algúns membros do Cabido da Catedral de Santiago. Deste segundo matrimonio si quedou un fillo chamado Gregorio de Castrigo.



Bieito morre o 16 de decembro de 1615, A súa viúva María casa de novo na primavera de 1616 con Domingo de Outeiro. Como froito deste matrimonio nacen sete fillos máis, finando ela entre os anos 1642 e 1643. Fixo testamento, sen sabermos cando nin diante de quen pero, polo que afirma un dos seus fillos, deixou 8 misas de fundación en Ortoño. Este fillo chámalle á súa nai Francisca pero, na información de sangue, seu neto e demais testemuñas danlle por nome María. De tódolos xeitos na información de limpeza de sangue que fixeran os sobriños do Bispo de Quito, e outros familiares, mencionábase que os unía a relación coa Casa dos Lago. Tiña por medio irmán a Alonso de Lago de San Miguel de Boullón, que comparece como testemuña no preito polos bens de Bieito de Castrigo cando morre María






Gravado das Torres de Altamira cara ó ano 1840. Capital dos estados do Conde de Altamira, onde en 1597, o mesmo Conde fixo o foro de Castrigo
**********
(Foto: Brión, historia, economía cultura e arte. Clodio González Pérez. Ed Toxosoutos 1998)

viernes, 20 de noviembre de 2009

A granxa da Peregrina II

Velaquí mostramos outras dúas fotografías da familia Paramés García-Barros, propietarios da Granxa da Peregrina. As fotografías son aproximadamente dos anos 20, e nelas podemos ver a toda a familia na eira da súa casa de Bertamiráns, hoxe o denominado Pazo da Peregrina.




Nesta primeira foto, vese a esquerda cas pernas cruzadas a José María Paramés García-Barros, que foi deputado a Cortes polo partido de Muros. Detrás del Daniel García García-Barros, primo do anterior, avogado e secretario da facultade de Medicina de Santiago. E no centro, a dereita, Domingo Paramés González, con un neno no colo, pai e tío dos anteriores.



Esta outra mostra a chegada dun dos primeiros automóbiles a parroquia de Ortoño. Esta quitada dende outro ángulo, podéndose apreciar a casa dos caseiros, a parra e a finca ó fondo co que parece millo. É tamén interesante esta foto porque mostra as primeiras plantacións de eucaliptos no monte das pateiras, ó fondo. Estes eucaliptos xa podían ter nos anos vinte uns cantos anos plantados.

miércoles, 18 de noviembre de 2009

Castrigo III. Primeiras novas do lugar


Xa temos constancia da existencia do lugar de Castrigo no ano 1216, grazas ó testamento de Pedro Salvatorez, ou sexa fillo de Salvador, no que doa ó mosteiro de monxes bieitos de Toxosoutos as súas propiedades en Susavila, Castrigo e Caroubáns:

“Et mando omnem meam hereditatem et de soprinis meis ad Sanctum Justum in Transmonte in loco qui dicitur Susa Villa, et ipsi mei consoprini integrent se in Castuirigu et in Carouvanes et in Granocio...”

A seguinte nova do lugar da que temos constancia data do século XV. É a través da Casa de Altamira onde atopamos máis documentación. No 14 de marzo de 1458, no apeo dos bens de Roi Sánchez de Moscoso, Señor de Altamira, non soamente fai referencia ó primeiro morador coñecido do lugar, Fernando de Castorigo, senón que ademais fálanos da renda que pagaba:

“...Yten diso este dito testigo que Rui Sanches avia en Castorigo o casal que dizen de Tereisa Oanes, e tendo arrendado Fernando de Castorigo e da del dez e nove rapadas de pan, que son asy dúas oytabas e tres rapadas de pan, e una maraa e dous cabritos e çinquo maravedis...”
No século XVI o nome do lugar muda adquirindo a grafía coa que hoxe o coñecemos. De tódolos xeitos perdeuse o apeo do lugar de 1563, que fixera Jácome Fernández con poder do Conde. Sen embargo atopamos na documentación privada da parroquia o foro feito pola Confraría de clérigos de Nosa Señora da Concepción de Santiago, con data 1 de febreiro de 1578. Nel aforan os seus bens en Castrigo a Bieito de Sanmamed e Dominga de Castrigo polas súas vidas e tres voces. A escritura afirma que no lugar entraban as parroquias de Ortoño e Brión, pero podería considerarse que tamén se englobaba en Castrigo parte, ou mesmo a totalidade, do lugar de Lamiño. A renda ascendía a seis rapadas de centeo, (uns 18 ferrados) e dúas galiñas madrices.

Unha das follas do foro da Cofradía da Concepción de Santiago de 1578.

Dominga de Castrigo posiblemente fose a filla do matrimonio que, en 1563, Jácome Fernández lles fixera foro do lugar, por non ter ningún documento del, pero que unha vez finados os seus pais non cumpriu coa cláusula habitual de presentarse diante do administrador do Conde para nomearse como primeira voz. Deste xeito o foro feito ós seus pais perdeu validez e, tanto ela como o seu home Bieito de Sanmamed, deberían abandonar o lugar ou, alomenos, as propiedades que traballaban propiedade do Conde. Esto foi así porque o administrador do Conde púxolle preito na Real Audiencia de A Coruña pero, ó final, aviñéronse para facer un novo foro, eso si, incrementando en media carga de centeo a renda. Este foro asinouse na horta da fortaleza de Altamira, en Brión, o 19 de marzo de 1597, en presencia do propio Conde D. Lope de Moscoso e Ossorio. É moi posible que Bieito e Dominga fosen por aquel entón os únicos moradores de Castrigo.

domingo, 15 de noviembre de 2009

A granxa da Peregrina I

Esta é unha fotografía da casa da granxa da Peregrina a principios do século XX, propiedade por aquel entón da familia Paramés García-Barros, hoxe propiedade do concello de Ames co nome de Pazo da Peregrina.
É a primeira de unha serie que nos enviou amablemente Miguel Rodríguez-Vila un descendente de esta familia, e que iremos publicando para completar os artigos do culto da Virxe da Peregrina publicados neste Blog.

jueves, 12 de noviembre de 2009

O lugar de Castrigo (II): os seus límites


No século XVI, o lugar de Castrigo, a diferencia doutros da parroquia, non era único e exclusivo dun dominio, nin tan sequera había ningún maioritario dentro del, senón que estaba repartido entre varios donos.

Así donos de Castrigo eran: a Confraría de clérigos de Nosa Señora da Concepción de Santiago; tamén tiña bens en Castrigo o Conde de Altamira, no que ademais tiña poder xudicial ó estar Castrigo dentro da súa xurisdicción; o mosteiro compostelán de Santo Domingo de Bonaval e, por último, varios particulares tamén exercían dominio sobre algunhas terras.

Mapa de parte de Castrigo, feito con motivo de un preito a principios do s. XX.


Ademais de estar o lugar partido en varios dominios, estes tiñan outras propiedades anexas ás de Castrigo no veciño lugar de Lamiño, parroquia de San Fins de Brión, e no de Caroubáns na de San Estevo de Covas, que aforaban todas xuntas ós moradores de Castrigo. Sen embargo nos inventarios destes bens sempre quedan ben definidos indicando que terras e propiedades están nun lugar ou noutro, o que leva a confirmar que os lugares son moito máis antigos que os donos ou dominios que os posúen.

Esa é a razón pola que, por unha banda, non se debeu consignar en ningún documento o apeo ou perímetro do lugar, anque este fora ben coñecido e, por outra que si quedaran ben claros os bens de cada dominio dentro e fora de Castrigo.

Por este mesmo motivo, ó non andar tódolos bens de Castrigo xuntos, tampouco semella que puidera existir un prorrateo das rendas integras do lugar como si conservamos doutros lugares da parroquia.

De tódolos xeitos xa fomos quen de presentar un plano ca cartografía e toponimia de Castrigo (Castrigo I), aínda admitindo posibles erros no seu perímetro.

Pensamos que a súa fronteira oeste e noroeste coincidiría co actual límite entre os Concellos de Ames e Brión, descritos xa no século XIX. Sabemos, por exemplo, que o actual Colexio “Bispo Guerra Campos” érguese sobre terreos do lugar de Caroubáns estando, xa que logo, fora do territorio da Parroquia de Ortoño. Hai partes dubidosas como a introducción xunto co monte de Castrigo de parte do ligar de Marante que, alomenos, tamén aparece incluído no prorrateo do Pedregal.

Outra paraxe que puidera non ser de Castrigo é o monte chamado “Rebórdelo”, podendo ser tamén de Caroubáns. Estes son, máis ou menos, os seus limites sacados da documentación privada e publica emitida dende o século XVI sobre Castrigo

domingo, 8 de noviembre de 2009

Enclaves na parroquia

Existen algunhas parroquias en Galicia que o seu territorio esta dividido entre dous ou máis concellos, chamándose a eses anacos de territorio tronzados administrativamente enclaves.
Pois ben na parroquia de Ortoño existen alomenos dous enclaves.




Ó definir definitivamente os límites do lugar da Cachela, comparándoos cos lugares que o rodean, descubrimos que este coincide co agro de Martiz. Este descubrimento dou en outro, xa que o agro da Cachela, que esta ó sur, semella ser do lugar de Chave de Carballo, parroquia de San Xulián de Bastavales, e dentro dos límites municipais de Ames, pero non é parroquia de Ortoño. O outro é un anaco de terreo no lugar das Cortes rodeado por un meandro do río Sar chamado Cantiño. Esta porción de territorio dentro do noso concello pertence a parroquia de Santa María dos Anxeles.
A explicación é sinxela. Ó constituírse os concellos no s. XIX, algúns veciños da parroquia tiñan propiedades no linde entre parroquias que administrativamente acabarían en outro concello.
Fixeron alegacións e conseguiron incluílas dentro do termino municipal, movidos pola sensación de trastorno burocrático se quedaban fora da nova división administrativa

jueves, 5 de noviembre de 2009

Arquitectura popular (I)

O cruceiro de O Santo que agora está en Barciela.





Cando en números pasados tratamos o tema da capela de San Cibrán, que ata 1800 estivo radicada no lugar de O Santo, xa apuntamos a existencia dun cruceiro que se erguía fronte á súa fachada, velaquí os datos que conseguimos verbo do seu actual paradoiro.

En 1851 Domingo de Lema, párroco de San Andrés da Barciela (Sigüeiro) parroquia do Concello de Oroso a 12 quilómetros de Santiago de Compostela, non tendo a súa igrexa ningún cruceiro para facer as procesións e ornato do seu adro, tentou acadar un para colocalo diante dela.

Con obxectivo de acadar ese propósito soubo que, na freguesía de Ortoño, se atopaba, medio esquecido, un cruceiro que estaba no medio dunha carballeira que anos atrás formaba parte do conxunto dunha capela que xa estaba derrubada.

Ó decatarse o párroco de Barciela de que a finca era de titularidade privada, procurou compralo ó seu dono, que resultaba ser María de Buela, bisneta de Juan García Ribas de Mar, que esculpira o devandito cruceiro en 1714.

Logo de acadar acordo no trata, Don Domingo dispuxo todo para o oportuno traslado. De feito nunha maña moi cedo chegou ata ó Santo cun canteiro e cunha partida de carros para desmontar e trasladar as pedras ata Barciela pero, cando algúns veciños viron aquel despregue de medios, parárono e denunciaron aquel espolio no Xulgado de Ames.
Don Domingo retirouse pero, na posterior Vista, o xuíz declarou o cruceiro peza non de utilidade publica, senón de propiedade privada, mantendo o Arcebispado o mesmo parecer, pois coidaba que tería un mellor uso na Barciela e non abandonado no medio dunha carballeira particular.
Por fin o traslado se fixo definitivo e, dende mediados do século XIX, alí está logo de “navegar” dende o río Sar ata o río Tambre e adornar a ruta xacobea do Camiño Inglés

miércoles, 4 de noviembre de 2009

Bertamiráns hai 30 anos




Este é o aspecto de Bertamiráns a finais dos anos 70. A foto esta sacada dende o que hoxe é a fachada de Caixa Galicia mirando en dirección Noia. O edificio da esquerda albergaba o concello e o centro de saúde. Hoxe foi substituído por outro onde esta a policía local e as oficinas de urbanismo.

jueves, 29 de octubre de 2009

Castrigo I

Cartografía e toponimia
Esta é forma e aspecto aproximadamente de Castrigo dende o s. XVIII ata mediados do século XX.
Presentamos tamén o mapa toponímico do lugar. En negriña van os nomes que aparecen no inventario de bens do conde en 1753. Castro Arufe seguramente é o máis actual Catarufe. Castro Vello estaría ó sur do anterior. Costa do Valiño era un agro que ía xunto con Oris. Os montes de Fonte Seca é o nome antigo do monte de Castrigo, e os montes de Pedras Menudas eran os comprendidos por Cotón, Tremo e Fonte Seca, e estes eran a sexta parte de Pedras Menudas xa que estaban repartidos entre os lugares de Adoufe e Lamiño, o primeiro de Santa María dos Anxeles, e o segundo de San Fíns de Brión.



Topónimos

1 Agro de dentro
2 Agro novo
3 Ameneiro
4 Cachopa
5 Caniza, Agro da
6 Carballo Seco
7 Castiñeira
8 Castrigo
9 Castro Arufe
10 Castro Vello
11Costa de Valiño, agro de
12 Catarufe de arriba
13 Cotaneira
14 Cotariño
15 Cotón
16 Debesa da Lavandeíra
17 Debesa de abaixo
18 Entreregos
19 Estivada
20 Fonternela
21 Fonte Seca, Montes de
22 Goluras
23 Goluriña
24 Granxa
25 Granxiña
26 Lavandeira
27 Leiras da fonte
28 Marante
29 Monte de Castrigo
30 Muiño, Agro do
31 Muiño de Brans
32 Noval
33 Noval do Grons
34 Noval do río
35 Outeiros
36 Oris
37 Palomar
38 Pedras menudas
39 Pereiro
40 Portela de Bris
41 Portelo
42 Porto da viña
43 Rebordelo
44 Reganga
45 Salgueiros
46 Tras das hortas
47 Tras do Tremo
48 Tremo
49 Tremo de abaixo
50 Tremo de arriba
51 Uris



Outros topónimos sen localizar
●Tallo das Insuas
●Sobre Lagos
●Cagallo
●Debesa de tras da Estivada
●Cortiña
●Herbales de Uris
●Fonte Arnela de arriba e de abaixo
●Insuas a herbal

lunes, 26 de octubre de 2009

Apéndice documental I

As Cortes.
Apeo de 1849.


Anteriormente presentouse un apeo do s. XVI do lugar das Cortes. Agora publicase outro de mediados do s. XIX, que ven ser o que acompaña o prorrateo de 1849. Son distintos porque o máis moderno é moito máis detallado, xa que é a base para o reparto de renda dos bens que conten o lugar e que se repartían entre 102 levadores. Sen embargo o de 1563 soamente era un recoñecemento do lugar por parte do dominio, en este caso o do conde de Altamira, para non perdelo, xa que daquela o lugar soamente o levaban duas familias.
Este é o apeo xeral co que empeza o prorrateo:
Apeo General
Cuyos terrenos están comprendidos dentro del termino redondo de dicho lugar de Cortes, principiando primeramente junto al cerrado de la Cachela y de allí sigue hacia el Poniente dividiendo con el muro de la Rebolteada que es de los terrenos del lugar de Sisalde, siguiendo por la división del agro del Rianjo, hasta dar en el Río Sar, siguiendo por dicho río arriba hasta la Debesiña de los Redollos dejando allí un pedacito de terreno que es de Santa Maria de los Ángeles, siguiendo por dicho río arriba hasta un regato o desangradero que divide la Ribeyra de Ortoño de los términos del lugar de Pungeyras y por dicho regato adelante hasta dar en el comaron que divide la Rebolta Nova de los Barreyros de los bines del Cabildo de Santiago y de el vuelve hacia levante por dicho cebedero cogiendo por el muro llamado de los Vidales que también es del Cabildo y de allí siguiendo en derechura al muro del agro de las Debesas, siguiendo así al Vendaval hasta el agro de cobastros de abajo, siguiendo por la división de dichos agros hasta el agro de la Codeseyra que también es del Cabildo y volviendo al vendaval hasta la corredera que va a los agros de Ribeyras y atravesando dicha corredera sigue por la división del agro de los Fornos, también es del Cabildo, hasta el Ygresario y de allí cogiendo a Sebreyroa de abajo que es del lugar de Ortoño y siguiendo por la división de dicho agro hasta el terreno o división de la Grangiña siguiendo al vendaval por dicha división hasta el muro de la Chousa del Molino del lugar de Ortoño, y siguiendo por dicho muro hasta el agro de José Miraso que también es del lugar de Ortoño y siguiendo por dicho muro hasta el referido agro de la Cachela primera demarcación.
Ca axuda do plano das Cortes e dos seus topónimos, que este blog presenta, podese seguir o perimetro do lugar.
Consultade a foto aerea que esta abaixo da páxina.

miércoles, 21 de octubre de 2009

As Cortes VIII.

Ano 1849.


Non parece haber relación entre o feito de ter habido dous foros no lugar no s. XVI e que tradicionalmente se fale de Cortes de arriba e de abaixo. No s. XVI os administradores do conde fan dous foros, un por cada veciño que vive no lugar, para evitar que existan disputas entre ambos a hora de pagar a renda, pero é moi probable que os casares das Cortes estiveran todos xuntos en torno a actual Cortes de Arriba. É posteriormente cando ó aumentar a poboación aparecen ambos núcleos claramente diferenciados.






Portada de pergamiño do prorrateo do lugar de Cortes, ano 1849



De tódolos xeitos o preito e novos foros de mediados do s. XVIII deberon causar un fondo impacto nos veciños, xa que a partir de ese momento coidáronse moito de pagar integramente a renda e sobre todo repartila xustamente. Cara 1849, a un século do preito e do novo foro, os descendentes de aqueles multiplicáronse e ademais non viven todos no lugar.


Inventario dos bens de José Mariño

Por eso xúntanse e encárganlle a D. Benito Lapido, perito e veciño da parroquia, que lles faga un novo prorrateo da renda do lugar. De este documento desprendese que a mediados do s. XIX había nas Cortes 102 persoas con bens, e o lugar contaba con 14 casas, que eran as de:


Cortes de Arriba


Propietario / Propiedade / area(cuartillos/m2)






  • Manuel Salaño Acosta. Casa principal e horta. 50 / 1313


  • Idem. Casa térrena na Eira de mallar. 14 / 368


  • Tomasa Martínez. Casa, eira e horta. 11 / 289


  • Vicente Antelo. Casa, eira pallete e horta. 89,66 / 2355


  • José Mariño. Casa, eira e horta. 94,5 / 2481


  • Andrés Domínguez. Casa, eira, pallete e horta. 59,5 / 1484


  • Francisco Mourelle. Casa e eira. 29,66 / 779

Cortes de Abaixo






  • José García. Casa e horta. 23,83/ 626


  • Manuel Álvarez. Casa e eira. 5 / 131


  • Juana Álvarez. Casa con parede medianera. 3 / 79


  • Vicenta Álvarez. Caseta e horta. 15,33 / 403


  • José Cabezas de Sisalde. Casa terrena. 3 / 79


  • José Campos Vilacoba, de Castrigo. Casa e palleiro. 11 / 289




lunes, 19 de octubre de 2009

As Cortes VII



Prorrateo do camiño do Cotonciño 1803.

Actualmente o estado e as administracións son as encargadas de construír e manter moitos bens e servicios para o uso da sociedade, entre eles as vías de comunicación. Sen embargo, non hai que esquecer que esta situación é relativamente recente na nosa historia.
Antigamente a construcción e sobre todo mantemento de camiños e pontes nona facía a administración do estado, xa que practicamente non existía, senón era competencia dos donos ou dominios da terra e estes obrigaban os moradores dos seus lugares a cumprir con estes servicios. Eran por tanto os veciños os que facían e reparaban as vías publicas, repartíndose esta tarefa proporcionalmente no grao que as utilizasen.
O 30 de abril de 1803 D. Antonio Martínez, veciño das Cortes, fai relación á xustiza de Altamira de que os levadores e parcioneiros nos agros da Ribeira de Ortoño e de Maguxe e da Revolta nova, terreos todos eles na agra do río Sar, mudaran a cancela de entrada e por tanto empregarían a corredoira do Cotonciño, deixando de empregar o camiño antigo. Relataba Antonio, que se creaba un problema ó ser este camiño moi estreito e pouco adecuado, e pedía ó xuíz que se fixese un recoñecemento do lugar e que peritos independentes evaluasen a situación. O día 2 de maio comparecen no lugar todos os interesados xunto co xuíz ordinario de Altamira D. José María Basadre e compóñense todos no trazado do camiño e no ancho que debera ser de 20 cuartas (4,5 metros) “para que quepan dos carros de par”.
Co paso do tempo e do uso o camiño ten que ser reparado. E para saber de que forma se fará contratase un perito agrimensor, para que cuantificando as fincas que cada un ten na agra determine canta distancia de camiño terá que amañar a súa costa. Este reconto dou como resultado o prorrateo do camiño de Cotonciño de 1840. Pois ben os agros ós que daba servicio o camiño tiñan unha superficie de 73 ferrados e 2 cuartillos de outro (unhas 4,6 hectáreas), e o camiño contaba con 575 cuartas de lonxitude a amañar, o que supoñía uns 132 metros. O agrimensor determina a superficie das fincas de cada veciño e asígnalle unha distancia de camiño a compoñer, ademais de un orde para facelo.

Os honorarios do agrimensor tamén se reparten do mesmo modo entre os veciños que lles toca compoñer o camiño.

miércoles, 14 de octubre de 2009

As Cortes VI.

O preito de 1753. Relacións xenealóxicas en outras xurisdiccións: Toxosoutos

Ó igual que os demais lugares da parroquia pertencentes ó conde de Altamira, os moradores no lugar e levadores de fincas das Cortes foron denunciados polo apoderado do conde na Real Audiencia da Coruña, por estar ocupando bens sen título.
Nas cortes a esas alturas existían tantos herdeiros dos primeiros moradores do lugar que moitos xa non vivían nel, senón en outros lugares da parroquia e tamén en outras parroquias da bisbarra e incluso de outras comarcas.

Cabe resaltar o caso particular de Joseph Eugenio de Nimo, que xunto con moitos outros lle foi notificado a denuncia do apoderado do conde na súa casa, no lugar e aldea de Nimo na feligresía e priorato de San Martiño de Corenza, anexo de Santa María de Roo, xurisdicción de San Xusto de Toxosoutos, hoxe concello de Noia. Actualmente non sorprende atoparnos con persoas propietarias de bens moi distantes de onde viven, pero para aquela época e exceptuando as clases sociais dominantes si era algo raro.

Anque a familia de Joseph Eugenio gozase de un certo ascendente na súa bisbarra, xa que seu sogro era capitán de milicias e tiña un irmán notario, os bens que tiña nas Cortes víñanlle de herdanza. Joseph Eugenio era fillo de Andrés de Nimo e María Rodríguez da Costa. Andrés fora xuíz da xurisdicción de Toxosoutos durante uns anos, ó igual que outros membros da súa familia, e o casar establecerase no lugar de Pastoriza, parroquia de Santa María de Roo. Seu pai, e avó de Joseph Eugenio era Francisco de Nimo, fillo de Domingo de Nimo e Dominga de Nimo, mortos estes a finais do s. XVII. Francisco casara con unha veciña de Ortoño, máis concretamente con Antonia Barreyro, filla de Juan Barreyro e a súa dona María Douteiro, veciños de Maguxe e levadores de unha fracción das Cortes, quizais a mesma que traspasara Alonso Pachón das Cortes a Juan Barreyro en 1601.

Dende logo que Joseph Eugenio non viña dende o entorno de Noia a traballar as leiras das Cortes, senón que as tiña arrendadas a caseiros. Pero ó igual que el todos os demais moradores e levadores de bens do conde de Altamira e de outros dominios, ó ser xa descendentes en 3º ou 4º grao dos primeiros levadores tíñanse esquecido da letra de aqueles foros.


Central Hidroeléctrica do Tambre I, sita no lugar de Nimo.

A tenor de estes sucesos acaecidos a mediados do s. XVIII, falaba cara 1827 o novo párroco por aquel entón D. Bernardo Zeruelo en unha carta a palacio sobre as misas de fundación. En ela expresaba a súa sorpresa e impotencia sobre a situación, xa que para aquel entón esa cuestión era unha maraña, por estar estas suxeitas a bens que non era en realidade dos que has instituíron. Contaba que a inmensa maioría da xente considerábase dona do que non era dela senón do conde, e por tanto a penas pagaban as rendas. Entón o conde púxolles preito na Coruña conseguindo botalos dos seus lugares, casas e terras, para acto seguido facerlles novo contrato, de foro para aqueles que aínda pagaban a renda e de arrendamento para os que se tiñan considerado donos do alleo, subíndolle a renda ata dúas tercias partes de como estaba no s. XVI. Si cara 1563 pagaban ó conde polas Cortes 27 rapadas de centeo, ou sexa 81 ferrados, e unha márrana, en 1757 a renda quedou en 202 ferrados de centeo e dous carros de palla .

sábado, 10 de octubre de 2009

Unha efeméride para non esquecer




A fundación en Ortoño do
Seminario de Estudios Galegos



O vindeiro 12 de outubro conmemóranse os 86 anos do nacemento do Seminario de Estudios Galegos.

Inscrición recordando a fundación do SEG que se atopa na casa grande de O Castro


Efectivamente, o día da Virxe do Pilar de 1923, un grupo de alumnos e profesores da Universidade de Santiago, movidos polo interese do estudio da cultura galega en tódolos seus eidos, xuntáronse no lugar de O Castro, na nosa parroquia de Ortoño, para fundaren unha institución que se dedicase á investigación e difusión da lingua e cultura galegas. Nacía así o Seminario de Estudios Galegos. Ó seu redor, axiña se agrupa boa parte da intelectualidade galeguista que xa tiña certo movemento a través do consello de redacción da revista “Nós”.

A idea xurdiu de Luís Tobío, alumno da Facultade de Dereito, e con familia en Brión, que tiña recibido de tradición oral o relato da suposta paternidade da escritora Rosalía de Castro, finada en 1885.

Segundo a súa tía aboa, Minia Tobío, Rosalía era filla de José Martínez Viojo, nacido no Castro e que, co tempo, sería sacerdote da Colexiata de Iria Flavia (Padrón). Rosalía teríase criado durante un tempo indeterminado na casa onde nacera o seu pai coas súas tías paternas, unha das que casaría en Brión tendo por bisneto ó propio Luís Tobío.

O caso é que os compañeiros de Luís, tomaron por certa a historia e, baseándose nela, elixiron ó Castro, e máis concretamente a casa onde nacera José Martínez Viojo, para fundaren o Seminario, en detrimento doutros lugares tamén representativos da vida de Rosalía.

Pero o certo é que hoxe aínda non existen evidencias documentais da paternidade e, xunto con moitas incorreccións históricas na biografía de Rosalía, levan os investigadores actuais a poñer en dubida toda relación que se tiña entre Rosalía é Ortoño.


O que si é obxectivo e digno de non esquecer e a fundación desta institución, e que persoeiros como: Cotarelo Valledor; Alfonso Castelao; Vicente Risco; López Cuevillas; Otero Pedrayo, Xesús Carro; Filgueira Valverde e o propio Lois Tobío, percibían en Ortoño a primeira semente dun ilusiónante proxecto de identidade e servicio a Galicia.

viernes, 9 de octubre de 2009

A emigración en Ortoño II

México

A emigración cara América xa partiu, dende a nosa parroquia, no s. XVII. Uns emigraban movidos pola busca dun estatus de clase do que xa gozaban aquí os seus ascendentes, pero outros facíano obrigados polas difíciles circunstancias persoais, económicas e sociais.
Exemplo de esto ultimo é por exemplo Francisco Reyno, veciño de Ortoño que tamén emigrou a México.
Francisco era fillo de Juan Reyno e Juana Gallardo veciños do lugar de Ortoño. Seus pais tíñanse casado o 19 de novembro de 1743 e el debeu nacer algúns anos despois. O máis probable é que sendo mozo, fose enrolado na mariña, debendose licenciar en algún porto americano, e quizais establecerse alí como comerciante. Nunca chegou a voltar morrendo na cidade e porto de Veracruz, e facéndoselle en Ortoño os funerais o 21 de xaneiro de 1784.


Navio Santa Ana, da armada española, que fixo viaxes entre a peninsula e America.


Outro caso, como o anterior, pero que o final regresou é o de Gregorio Dámaso García Manteiga.
En 12 de decembro de 1763 naceu en Ortoño Gregorio Dámaso Martínez Manteiga. Era fillo natural de Ana María Martínez e de Jacobo Manteiga. Parece ser que durante a súa xuventude estivo de aprendiz de ciruxano en Santiago, e incluso se presentou a exame para obter título, pero parece que non chegou a obtelo pero si debeu chegar a exercer.
Non se sabe cando embarcou para Nova España, , pero cara os primeiros anos do s. XIX aparece exercendo o seu oficio no poboado de Izúcar, non moi lonxe da cidade de Puebla. En 1808 ante a disposición do Real Tribunal do Protomedicato de que todos os que exercían a ciruxía presentaran a súa documentación, Manteiga solicitou ser admitido a exame, o cal superou o día tres de marzo de 1808.
Durante o desenrolo da contenda independentista en México, incorporouse en 1812 ó Rexemento de Dragóns de México, que viña sendo unha unidade de cabalería, onde participaría en numerosas accións de guerra. En 1819 pediu o seu retiro con agregación ó Estado Maior da praza da cidade de México, ca terceira parte do seu salario cando estaba de alta, o cal lle foi concedido por orde real o 28 de setembro de 1820.
Unha vez licenciado da milicia volveu a Galicia, e en 1824 encontrábase vivindo en Santiago en calidade de ciruxano dispenso.

lunes, 5 de octubre de 2009

"A miña famosa familia"


A primeira emisión de este programa da televisión de Galicia, emitido o día 19 de setembro pasado, comezou buscando a ascendencia de unha veciña da nosa parroquia vinculada o lugar de Lapido e a figura de Rosalía de Castro.
Ademais de resaltar varios erros e imprecisións, cabe suliñar algo que non se menciona no programa, que practicamente a cuarta parte dos veciños da parroquia que teñamos as nosas raíces nela somos tamén descendentes dos ascendentes de Rosalía, sempre e cando fose seu pai quen se cree.
O vídeo pódese ver na dirección: http://www.crtvg.es/TVG/acarta.asp?prog=657

sábado, 3 de octubre de 2009

A emigración en Ortoño. I


Nova España

Con este título abordaremos en este e en seguintes entregas o fenómeno da emigración na nosa parroquia, tanto as motivacións e os lugares a onde se emigraba. Ademais non se pode esquecer tampouco os fluxos migratorios cara a nosa parroquia, que facían que ó tempo que uns marcharan outros chegasen, en este caso dende outros lugares de Galicia, e que o longo do tempo fixo que a nosa poboación medrase moito.
Durante os séculos XVI e principios do XVII non había emigración, entre outras cousas por haber moi baixa densidade de poboación. A situación foi mudando cara mediados do s. XVII, e xunto ca mala situación económica de España durante o reinado de Felipe IV, sobre todo derivada das guerras de Cataluña e Portugal, provocaron migracións sobre todo cara o recen independente Portugal e cara os portos comerciais de Andalucía. Hai que ter en conta que principalmente en esta época emigraban os homes, quedando as mulleres nos seus lugares.
Sen embargo existe unha emigración non suxeita a necesidade. Hai persoas de posicións moderadamente acomodadas que queren probar fortuna en outras terras, e especialmente no novo mundo.
Así encontramos varios exemplos entre os séculos XVII e XVIII. O primeiro é un veciño de Castrigo, D. Marcos Pardiñas e Villardefrancos, fillo de Gregorio de Castrigo e María Gómez Pardiñas Villardefrancos. Debeu nacer entre 1650 e 1660, e en vida de seus pais estivera estudiando na universidade de Santiago, sen saber si chegou a graduarse en algunha materia. De todos os xeitos, en 1682 cando seus pais tiñan morto el encontrábase na vila de Conil, cerca de Torrenueva, actual provincia de Cádiz, e fai poder a un irmán para que se faga a partilla de seus pais, e para que ademais se faga información dos seus antepasados, e poder así pasar a Nova España, primeiro nome que se lle dou a México, e deste xeito optar a postos relevantes da vida pública. A partir de ese momento xa non se teñen máis novas del. Pero quizais foille ben, xa que un neto dun irmán del, D. Antonio Sanmamed e Castrigo, este residente no lugar de Lamiño, parroquia de Brión e contiguo a Castrigo, tamén fai información en 1711. As motivacións son claras respecto a que o que pretende é buscar novos horizontes nos que progresar, el mesmo expresase nestes temos: “...para viajar a algunos santuarios a los que estoy encomendado y probar suerte pasando a Nueva España”.
Existen outros exemplos, anque non da nosa parroquia, en que xentes acomodadas buscan novos espacios onde exercer a súa posición social, e estes non son outros que as terras que comprenden os virreinatos do novo mundo.

jueves, 24 de septiembre de 2009

O arquivo parroquial.





Un arquivo parroquial é o conxunto de documentación que se foi gardando ó longo dos séculos, relativa a parroquia e os seus feligreses.
A partires do concilio de Trento, a mediados do s. XVI, a Igrexa dispón que se garde certificación por escrito dos sacramentos impartidos para evitar que sexan repetidos. Deste xeito nacen os libros sacramentais, divididos en Bautizados, Casados e Defuntos. En Ortoño consérvanse dende o ano 1659 ata a actualidade. Recentemente confecionouse o índice de matrimonios dende os anos 1659 ata 1894.



Outro tipo de libros son os de Culto e Fabrica. Estes son os libros de contas da parroquia, do que se cobra de rendas, enterros etc, e no que se gasta: obras, prata, cera, culto etc. É ademais en este libro onde os visitadores do arcebispado deixan reflexadas as visitas e sobre todo as ordes e recomendacións ós párrocos, sobre o estado da parroquia. O primeiro libro de fabrica de Ortoño data de 1617, e a primeira disposición do visitador ese ano foi o de facer cancelas para o adro para evitar que o gando entrase.
As cofradias parroquiais tamén tiñan o seu libro cada unha. É semellante ó libro de Fabrica, xa que en el se levan as contas, a entrada e morte de cofrades, etc. En Ortoño comeza en 1630 o da cofradia do Santísimo Sacramento, e en 1696 o da outras que eran a de Nosa Señora do Rosario, o de San Antonio de Padua e San Roque, estas dúas unidas en un so libro.
Moitos feligreses nas súas mandas testamentarias deixaran disposicións sobre sufraxios perpetuos que en aquel tempo se chamaban misas de fundación. O estricto cumprimento das súas vontades e sobre todo a cobranza dos estipendios obrigaron ós visitadores a mandar confeccionar un libro onde se puxesen todas estas disposicións. Este libro chamase de Misas de Fundación, e en Ortoño fíxose cara 1679, cando posiblemente o anterior se perdera.
Existen outras series como os Libros de Vereda, que son recomendacións dos bispos ós párrocos. Posteriormente cara finais do s. XIX ata a actualidade publicase na diocese e consérvanse no arquivo o Boletín do Arcebispado, que é como o boletín oficial do estado da diocese.
Existe máis documentación solta, libros litúrxicos antigos, documentos e expedientes que completan o rico patrimonio histórico e relixioso da nosa parroquia a través dos séculos.
No arquivo, e especialmente nos libros sacramentais, están recollidos os nomes e as vidas dos nosos devanceiros. Estes libros son libros de vida, xa que alí esta certificado o noso ingreso na Igrexa de Cristo.



Dende hai uns anos os libros anteriores ó ano 1900 están depositados no Arquivo Histórico Diocesano de Santiago, sito na praza da Inmaculada, e pódense consultar por calquera persoa. O resto ata actualidade gárdanse e séguense recopilando na casa rectoral. Moitas entradas do Sineiro teñen como fonte o noso arquivo parroquial

lunes, 21 de septiembre de 2009

As Cortes V. Historia

Vista das Cortes de abaixo no inverno

Demografía.

Como xa se publicou, As Cortes no s. XVI soamente ten dúas familias, que levan o lugar a partes iguais, e que eran os Fernández e os Cortes que despois mudarían o apelido en Barreiro.
A finais do s. XVII dispoñemos de un censo do lugar tomado do libro da cofradía de San Roque e San Antonio fundada en 1696 e no que entraron como cofrades do lugar das Cortes as seguintes familias:

Antonio Barreyro do Porto e a súa muller / Casa de Mourelle
Andrés Suárez e a súa muller / Casa de Álvarez?
Joseph Barreyro e a súa muller / Casa de Salaño
Lucas de Agra e a súa muller
Domingo Pachón e muller / Casa de Mariño
Matías Pachón e muller
Dominga Pachón
María González

Pasados uns anos e mortos os anteriores aparecen anotados a seguinte xeración:

Antonio Barreyro do Porto, o mozo e a súa muller / Casa de Mourelle
Dominga Barreyro, filla de Joseph Barreiro, casada con Antonio de Nimo / Casa de Pérez
Domingo García e a súa muller
Domingo Pachón, o mozo e a súa muller / Casa de Mariño
Francisca dos Santos / Casa de Álvarez
Andrés Martínez e a súa muller.

É difícil saber a ascendencia de estas familias, pero todos eles de algunha forma teñen relación cas dúas familias que habitan o lugar no s. XVI.
Recentemente encontrouse un documento do ano 1601 de cesión de un tercio do foro feito en 1564 a Juan das Cortes. Era unha cesión de Alonso Pachón fillo de Juan e María de Raíces, a Juan Barreyro, que seguramente estaba casado con unha irmán de Alonso. Deste xeito coñecemos a entrada de este apelido no lugar. O apelido Barreyro e a súa casa acabarían sendo a de Salaño. De esta casa no s. XVIII unha rama forma a casa de Pérez, no s. XIX outra rama a casa de Toxo e no s. XX outra a de Barbeito.
Sen embargo a rama de Pedro Fernández das Cortes que recibiu a outra metade do lugar a mediados do s. XVI, non se da chegado a rastrexar. De todas formas a finais do s. XVII emerxen vairas outras familias que poderían ter relación con este antigo morador. Por un lado temos a Antonio Barreiro do Porto que dou a casa de Mourelle e que seguramente tiña algo que ver cos ascendentes da actual casa de Álvarez, tendo un orixe común. De esta casa de Mourelle descendería no s. XVIII a casa dos García, e de esta última no s. XIX a casa da Carneira. Da mencionada casa de Álvarez descendería no s. XIX a de Cospeite.
Finalmente existen outras casas que serian a de Mariño e a de Antelo das que parece que dende principios do s. XVIII non se desglosou ningunha outra rama que se asentase no lugar.
Hai si outras familias o longo dos séculos que aparecen nos libros sacramentais da parroquia como veciños das Cortes, pero semella que son xentes que viven en arrendamento ou aparcería e que soamente paran uns anos no lugar.

sábado, 19 de septiembre de 2009

Os Puntos Cardinais




Quen non coñece os catro puntos cardinais, tan repetidos na documentación que todos posuímos relativa ós lindes das propiedades. Sen embargo, non se coñeceron cas mesmas palabras no pasado.
O norte sempre foi norte, ou nordés en algún caso. O leste nomeábase solano, por ser a dirección por onde nace o sol. O sur era o vendaval, por ser por onde viña o vento e a chuvia e o oeste era coñecido pola travesía, quizais por ser a dirección por onde se embarcaba.
Estes nomes dos puntos cardinais empregáronse dende antigo ata o século XIX, onde pase-niñamente foron sustituidos polos que todos coñecemos.
En outros lugares como os da costa, os documentos de propiedade deixaron expresado lindes moi curiosos. Unha finca que lindaba co mar, poñía que “polo oeste linda con Inglaterra, mar por medio”.

miércoles, 16 de septiembre de 2009

Impostos e rendas no antigo réxime IV



Impostos Reais en Ortoño en 1752.


Estes eran os que recadaba o Rei como propios e virían sendo os que actualmente cobra o estado a través do IRPF.
En principio estes impostos gravaban as ventas de diversos artigos e o rendemento industrial, de aí que no catastro da Ensenada se fixese especial mención a estes parámetros. Os impostos son os seguintes:
Servicio Ordinario. Ó igual que os señoríos, o Rei tamén cobra servicios, reflexo de que era el o máximo señor temporal. En Ortoño por ano ascendía o imposto a 72 reais.
Cientos e Alcabalas. Impostos que gravaban a venda de varios artigos, como eran: o aceite, o tabaco, a madeira, coiros, tabaco, panos etc. O comercio na nosa parroquia non era moi grande pero axustábase en 2695 reais.
Millones. Imposto inventado na primeira parte do s. XVII para afrontar a enorme crise monetaria da época. Esta relacionado ca poboación, xa que se adxudica á provincia e despois repártese. En 1752, correspondía os lugares da parroquia da xurisdicción de Altamira 105 reais, e a mesma cantidade na da Maía.
Sisa. Imposto que tamén era sobre certos bens de consumo. Na parte de Altamira ascendía a 201 reais, 120 na parte da Maía.
Sisa do viño. Como seu nome indica grava o consumo de viño, e estaba repartido por tabernas. En Ortoño había tres. Unha na Condomiña, outra en Cantalarrana e outra no paraxe coñecido entón por Vistalegre. En total xuntábase 100 reais e 100 maravedies.
Repartimento provincial de utensilios. Outro imposto que levantaba en Ortoño uns 235 reais e 80 maravedies

Como se pode ver a facenda real recadaba os seus impostos en moeda, mentres que os señoríos e a igrexa en centeo. O centeo foi sinónimo de pan ata a chegada do millo de América, e tamén a moeda da terra, da que se comía e sobre todo pagaban as rendas. Con el os donos da terra especulaban cando este escaseaba. Na nosa parroquia sementouse moito centeo en tempos, para pagar as rendas, e para ter que comer xunto co millo, e para poder sementar. Soamente o conde recadaba 1500 ferrados, e posiblemente outros tantos a igrexa, repartidos entre as 180 familias que había por aquel entón na parroquia de Ortoño.
Pero ademais de esto, as rendas, agás as dos foros, non as cobraban os seus donos, senón que arrendaban o seu cobro a terceiras persoas, axustando o seu valor. Esta practica o que facía era complicar máis aínda o seu cobro, e sobre todo aumentaba a renda a pagar debido á sobrevaloración por parte dos cobradores.

domingo, 13 de septiembre de 2009

Impostos e rendas no antigo réxime III

3. Rendas por señorío en Ortoño
Os grandes dominios ademais podían ser señoríos, ou sexa rexentar a xustiza e dispoñer notario, algo que hoxe so ó fai o estado. Tiñan este dereito dende antigo por concesión de un señor máis poderoso, como podería ser o Rey.
A nosa parroquia estaba dividida en dous señoríos, o do Conde de Altamira e a do Cabildo de Santiago, que se corresponden cas xurisdiccións de Altamira e da Maía. Hai que dicir que o Conde gañou o seu estado a expensas da Igrexa, xa que no s. XIV non existía nin señorío nin condado de Altamira, e posteriormente no s. XVI Felipe II e o papa ratificaron os bens do conde arrebatados ós arcebispos ó longo do s. XV. Estes son os lugares de cada xurisdicción:



Altamira.
Señorío do Conde de Altamira
Lugares de esta xurisdicción na parroquia de Ortoño:
A Cachela, Castrigo, Carballido, As Cortes, Instrumento, Lapido, Maguxe, Ortoño, Pedregal, Sisalde, Sisto



A Maía
Señorío dos Arcebispos de Santiago
lugares:
Bertamiráns, O Casal, Condomiña, Punxeiras de Arriba e Punxeiras de Abaixo



Os colonos que moran nos lugares pertencentes a un señorío pasan a ser vasalos do señor, por tanto quedan suxeitos a el. O señor ten o deber de defendelos e eles de contribuírlle con impostos, servicios, e estar dispostos a levantarse en armas cando llo mande o señor. Estes conceptos veñen da idade media e chegaron ata a constitución de 1812, anque dende os reis católicos todos os señoríos gardaban estricta fidelidade ó estado e ó rei. A continuación presentamos os tres principais impostos:
Luctuosa. Como ó seu nome indica é o imposto que se paga pola morte de un veciño. Veciño refírese ó cabeza de familia soamente, e pagábase dende antigo a mellor cousa de catro pes, fora boi, vaca ou becerro. Posteriormente redimiuse en metálico. Na nosa parroquia valía 40 reais para unha boa facenda e 5 para unha mediana. Soamente pagábase na xurisdicción de Altamira, quedando exentos os veciños da Maía.
Servicios. Gravame que fai referencia ós antigos traballos que se facían para o señor. En 1752 pagábase ó ano por este concepto 1 real por veciño, ó que era coñecido como Real de vela. Só había que pagalo na xurisdicción de Altamira.
Laudemio. Este era o imposto que había que pagar cando un veciño vendía terra da xurisdicción a outro. En realidade non vendía a terra, senón que vendía o dereito a traballala que lle fora outorgado no correspondente foro. O señor impoñía este imposto que é idéntico o actual de transmisións patrimoniais.
Anque xa os reis de Castela e León, para reforzar o seu poder, foran derrogando estas rendas por señorío dende o s. XIV, podemos ver como seguen vivas no condado de Altamira. Hai que salientar que en lugares como Bertamiráns, onde o conde tiña propiedades, os veciños tiveron especial coidado de non edificar nelas para non estar suxeitos a súa xurisdicción e non pagar aínda máis.

martes, 8 de septiembre de 2009

Historia do Culto a Virxe Peregrina en Bertamiráns II






Cabe supoñer que pola ocupación de D. José Pedralves este matrimonio vivise habitualmente en Santiago, deixando os bens de Bertamiráns en mans de caseiros. Deste xeito o culto na capela decaeu e esta virouse en ruína cara mediados do s. XIX.
D. José morreu cara os anos 1850 ou 1851, viúvo e sen descendencia. Fixo testamento no que deixou os seus bens e os da súa defunta muller a Manuel García Barros e a súa dona D. Francisca Rigueiro, sobriña da difunta Dª Cayetana, e tamén a Academia de Medicina de Barcelona. Como esta herdanza foi ó xulgado e non se coñece o testamento non se saben moi ben as visicitudes das transmisións. Sen embargo, o certo é que cara 1851, a propiedade de Bertamiráns xa estaba en mans dos albaceas, entre os que se contaba a D. José de Campos Vilacoba, de Castrigo.
Parece ser que D. José antes de morrer restaura a capela e pide licencia para que se poida dicir misa na capela. Esta petición foi aceptada o 29 de xullo de 1861 cando a propiedade xa cambiara de donos.
Herdou a Manuel García-Barros Figueroa súa filla Cayetana García-Barros Regueiro, casada con José Ulloa Pimentel, Gobernador da provincia de Pontevedra, morrendo sen descendencia. Estes deixáronlla en herdanza a súa sobriña-neta Jabiera García-Barros Pena, que casou con Domingo Paramés González, natural de Ponteareas. Unha filla de estos Dª Dolores Paramés García-Barros casada con D. José Togores Rodríguez, natural de Ferrol, foi a que sucedeu nos bens da casa e capela da Peregrina a principios do s. XX. A súa vez sucedéronos a estes unha filla casada co xeneral Azcárraga Bustamante.
En 11 de marzo 1900 esta familia consigue de S. E. Mons. Aristides Rinaldini, Nuncio Apostólico da Súa Santidade en España, o privilexio de oitenta días de indulxencia para cantos rezasen diante da imaxe da Virxe Peregrina tres Ave Marías


Ó redor de dita capela e do culto que nela se dispensaba, sobre todo para os veciños do lugar de Bertamiráns na susodita parroquia de San Xoán de Ortoño, creouse un pequeno movemento de devotos que, habida conta do servicio que a capela lles ofrecía para a práctica da súa relixión e o exercicio da súa piedade, ca tutela, por unha parte do propietario da finca D. José Luís Azcárraga Bustamante, e por outra do párroco de entón D Juan Bueno Bueno, solicitaron ó Arcebispo de Santiago, a tenor dos cánones 680 e 689 do C.I.C de 1917, a erección canónica da cofradia “Da Divina Peregrina”, sendo erixida como tal o 18 de decembro de 1962 polo Cardeal Arcebispo Quiroga Palacios.
Ca erección canónica aprobouse, igualmente, o reglamento da cofradia, e o 25 de xullo de 1994, a Asamblea General modificou algúns puntuais aspectos do mesmo.
Aínda se conserva o documento de 1971, polo que o cura párroco pide pasen as misas da maña a tarde.
En 1993 o concello de Ames comprou a casa, finca e máis anexos, entre eles a capela ós herdeiros da familia Paramés García-Barros, destinando todo o conxunto ó uso publico.


A partir de 1995, en terreos propiedade do concello, iniciase a construcción da nova capela da Peregrina a instancias da Cofradía da Divina Peregrina, rematándose cara 1997.

sábado, 5 de septiembre de 2009

O releve da decapitación de San Xoán



As festas de San Xoán Bautista, en contra da maioría dos demais santos, non se celebran o día en que se conmemora a súa morte, ou sexa o seu nacemento para a vida eterna, se non o día do seu nacemento. O día do seu martirio, a Igrexa o conmemora o 29 de agosto. Na igrexa de Ortoño, onde San Xoán é o patrono, conservase no altar maior un releve da súa degolación.

Este releve, puido ser feito no s. XVIII xunto con todo o altar e podería ter como orixe de inspiración do cadro homónimo de Caravaggio, que atopa na concatedral de San Xoán en Malta e que data de 1608.

Anque se ve que o artista que fixo o releve de Ortoño non é comparable co pintor italiano, si parece haber similitudes como as persoas que miran a través de fiestras a decapitación.

viernes, 4 de septiembre de 2009

Historia do Culto a Virxe Peregrina en Bertamiráns I




A orixe de esta devoción non ten moito que ver ca peregrinación a Santiago, senón máis ben cos “peregrinos de Cristo”, ou sementadores do Evanxelio, os misioneiros franciscanos, que inducidos polos escritos de Sor María Agreda, monxa concepcionista franciscana, encontraron nas peregrinacións da Virxe María, un estimulo ó seu labor. Esta influencia foi particularmente grande nas misións franciscanas en América, que tiveron a súa orixe no colexio–seminario franciscano de misións de Sahagún, en terras leonesas. Alí dende finais do s. XVII empezouse a venerar unha imaxe de extraordinaria beleza, e de factura sevillana do taller de “La Roldana”, chegada a Sahagún en 1688. En Sahagún douselle o titulo de Divina Peregrina, Nuestra Señora del Refugio.
En Ortoño, non foi ata finais do século XVIII, un século despois da aparición da devoción, en que foi erixido, con carácter privado, o primitivo santuario ou capela familiar da Virxe Peregrina en Bertamiráns.
Cara finais do século XVIII tiñan propiedade en Bertamiráns o matrimonio formado por D. Benito Piñeiro e Lago e a súa dona Dª Cayetana Fernández Cordero, que soían alternar a súa residencia entre esta da parroquia e outra en Santiago. Benito era fillo de D. Simón Piñeiro e Dª Rita Nicolasa de Lago, veciños de Santiago, e Dª Cayetana o era de D. Ambrosio Fernández Bueno e de Dª Francisca Cordero, membros da burguesía pontevedresa do s. XVIII, e por tanto seguramente devotos do novo culto a Virxe Peregrina.
D. Benito tiña por tío ó cura párroco de Ortoño D. Simón Antonio de Lago, que ó foi dende 1754 ata 1799, e de quen era o seu único herdeiro. Todas estas circunstancias foron seguramente as que os levaron a erección da capela privada da Virxe Peregrina, no solar da súa casa en Bertamiráns. Hai que dicir que a casona da granxa da peregrina, seguramente esta familia a tiñan por foro do Cabildo de Santiago, ou de algún outro dominio de un mosteiro, pois os bens que tiña o Conde de Altamira en Bertamiráns, eran todos agros ou terras de labor.
Benito e Cayetana bautizaron en Ortoño en 1788 unha filla que levou por nomes María de los Dolores Simona Ramona Francisca Cayetana Benita Rita, e tivo por padriños a seu tío avó D. Simón Antonio de Lago e a súa avoa materna. Esta rapaza era a herdeira dos bens de Bertamiráns, pero non chegou a sobrevivir a seus pais, xa que en 1801, dous anos despois de que morrese D. Simón Antonio de Lago, fai testamento seu sobriño declarando non ter fillos, e deixándolle os bens de Bertamiráns a súa muller. No 28 de setembro de ese ano morre D. Benito en Santiago, sendo soterrado na capela do Rosario sita en Santo Domingo de Bonaval, pero sabemos polo seu testamento que lle lega importantes bens e unha casa a súa cuñada Dª María Petronila Fernández, viúva de D. Ramón Rigueiro, e ó seus sobriños Ramón e Francisca Rigueiro, para cando morra a súa muller Dª Cayetana.
Parece ser que D. Benito, seu tío ó párroco de Ortoño e a súa cuñada tiñan grandes sumas invertidas no comercio de lenzos en Santiago, que lle reportaban bos beneficios. O caso é que a primeira copia do testamento de D. Benito Piñeiro sacase en 1807, seguramente con motivo do matrimonio da viúva D. Cayetana Fernández con D. José Francisco Vendrell Pedralbes y Estapez del Mas, médico nacido en Barcelona en 1776, e asentado en Santiago dende 1804 como catedrático de Medicina. O que quitou a copia do testamento era D. Manuel García Barros como marido de Dª Francisca Regueiro, sobriña de D. Benito, e beneficiada no testamento de seu tío había 6 anos.

jueves, 27 de agosto de 2009

Impostos e rendas no antigo réxime II

Vistas as rendas eclesiásticas, que eran de obrigado pago para todos os habitantes que traballasen, continuamos cas rendas de señorío e dominio. En moitos casos ambas coinciden no perceptor pero non ten porque ser así. O dominio é o dono da terra e o señorío é quen ó exerce sobre esa terra. O señor é o que dende antigo ten vasalos, e por tanto, é obedecido e imparte xustiza. Ca constitución de 1812 derrogáronse os señoríos a favor de un estado central presidido polo Rey.
2. Rendas derivadas do Dominio
Son as que hai que pagar por razón de foro ou arrendo do lugar ó dono del. Como vimos páganas os veciños por cada lugar e en proporción á terra que cultivaban. Por exemplo en Carballido pagábase polo lugar 143 ferrados de centeo anualmente. Os dous grandes dominios que había por aquel entón eran o Conde de Altamira e o Cabildo de Santiago, pero tamén teñen agros e outras propiedades os mosteiros e outros propietarios que tamén os aforan ou arrendan. Hoxe viría sendo a Contribución.
Presentamos aquí as rendas por razón de dominio en forma de foro que tiña o conde de Altamira a mediados do s. XIX.



Lugar
Cabezaleiro
Renda

Pedregal
María Otero
87 ferrados de centeo e 2 carros de palla

As Cortes
Manuel Salaño
190 ferrados de centeo e 2 carros de palla

As Cortes
Manuel Salaño
12 ferrados de centeo

Maguxe
Manuela Fernández
171 ferrados de centeo

Maguxe
Manuel Barral
28 ferrados de centeo

Carballido
Mª Antonia Transmonte
131 ferrados de centeo

Carballido
Felipe Calvo
12 ferrados de centeo

Sisto (hoxe Pedregal)
Domingo Garabán
56 ferrados de centeo e un carro de palla

Ortoño
Manuel Rodríguez
169 ferrados de centeo e un carro de palla

Castrigo (parte)
José Martelo
66 ferrados de centeo

Sisalde (a metade)
José Sebe
134 ferrados de centeo

Sisalde
Gabino Amigo
4 ferrados de centeo

A Cahela
José Miraso
9 ferrados de centeo

Bertamiráns (parte)
José Patrón
94 ferrados de centeo, unha marran e dúas galiñas

Instrumento
Manuel do Pazo
24 ferrados de centeo

Lapido (parte)
Manuel Lapido
293 ferrados de centeo

Monte Castrallón
Manuela Cabo
½ ferrado de centeo

Agro da Chousa do Batán
Ignacio Pachón
8 ferrados de centeo

Total
1488,5 ferrados de centeo, máis 6 carros de palla, unha marran e dúas galiñas

O cabido tiña rendas semellantes no Casal, Bertamiráns, Condomiña e nas dúas Punxeiras, ademais dos conventos de Conxo, Belbis, e outros.

domingo, 23 de agosto de 2009

Impostos e rendas no antigo réxime I



O Catastro do Marques da Ensenada 1752.
Catro principais tipos de rendas eran as que se pagaban no antigo réxime: as rendas derivadas do dominio da terra, as de señorío, as rendas eclesiásticas, e os impostos reais. Cobrábanse en grande medida en especia pero tamén en metálico e levaban entre a metade e as tres cuartas partes de tódolos ingresos que gañaba unha familia.
Coñecemos ben todos os impostos polo catastro que mandou facer o Marques da Ensenada, ministro de Facenda, Mariña e Guerra de Felipe V e despois de seu fillo Fernando VI. O seu nome era Zenón de Somodevilla, fidalgo da Rioxa, e axudante do infante D. Carlos, despois Rey de Nápoles e despois Rey de España. Cando chegou a ser ministro deuse conta da maraña de impostos e rendas que existía dende a idade media e que impedían o progreso do pais, e intentou reformalo en un único imposto. Os seus proxectos non chegaron a materializarse, pero si foi capaz de facer o primeiro e máis meticuloso catastro que leva o seu nome.
A través das respostas xerais a 40 preguntas que se facían por poboación coñecemos as rendas da nosa parroquia cara 1752. Estas son divididas por categorías:
1. Rendas Eclesiásticas
Son os dereitos que cobraba a Igrexa sobre a terra, e dividíanse en catro impostos: Dezmos, Primicias, Oblata e o Voto de Santiago.
Dezmo é a decima parte de todo o producido, e pagábase un ferrado por cada 10 producidos, baseábase en unha cita do Pentateuco. En Ortoño estaba repartido o seu total a medias para o cura párroco e para o Cabildo de Santiago. Así que para o ano 1752 quedábanlle ó cura 800 Ducados (1ducado = 11 reais), e o Cabildo 2100 reais pola sincura que tiña. A outra sincura era do conde, que ademais tiña o padroado da parroquia, en virtude do cal era o que designaba o cura párroco. O conde, e outros que coma el tiñan este dereito, renunciaron a el durante o apostolado do cardeal arcebispo Quiroga Palacios, a mediados do século XX.
Primicia son os primeiros froitos de tódalas colleitas, e estaba regulado por unha porcentaxe do total colleitado. Esta renda pagábase por lugares, e cobrábanse na parroquia por ano uns 120 ferrados de centeo en total e media galiña por casado, que viran sendo unhas 83. Todo esto para o párroco e outro tanto para o Cabildo.
Oblata correspondería os gastos de culto na parroquia, e pagábana en Ortoño os casados con un ferrado de centeo. Renda íntegra para o señor cura.
Voto de Santiago. Esta é unha renda que se remonta ó século X cando o Apóstolo Santiago apareceuse na batalla de Clavijo e doulle a victoria ós Cristiáns. Cobrábaa o Cabildo de Santiago en todas as terras da coroa de Castela o que lle repuxo grandes sumas que sustentaron longos períodos constructivos na catedral e no seu entorno. Esta renda pagábana, en Ortoño, os veciños que tiñan labranza a razón de 8 cuartillos de centeo (1/3 de un ferrado) por ano.

martes, 18 de agosto de 2009

As medidas de capacidade.


Os múltiplos do ferrado.


Veuse como o ferrado era a unidade de volume de áridos pola que se pagaban as rendas. Era equivalente aproximadamente a 17 litros, e o seu nome seguramente veu do caixón de madeira polo que se media, que aínda se conserva en algunha casa, que debía estar reforzado con ferraxes. Tres ferrados equivalían a unha rapada. Doce a unha carga, e por tanto seis a media carga. O cereal por antonomasia que se pagaba nos foros era o centeo, e chegou a ser sinónimo de pan. Aparece sempre unido os múltiplos do ferrado nos documentos: unha carga de pan.., media carga de pan..., e sempre tomando por referencia a que se utilizaba en Castela: “...por la medida de Avila..”
Eran divisores do ferrado, a cunca, doceava parte, con pouco uso, e o cuartillo, vintecatroava parte. O ferrado ademais de ser unha medida de capacidade ó era de superficie, a superficie que producía os 17 litros de grao de centeo, que dependía da calidade da terra. Na nosa bisbarra equivalía a uns 630 m2, e o cuartillo a uns 26,26 m2. Pero como di o libro do Deuterenomio (8,3), non só de pan vive o home, senón de toda palabra que sae da boca de Deus.