jueves, 30 de septiembre de 2010

Os índices de matrimonios en Ortoño

De 1659 a 1894


Como tiñamos indicado en outras ocasións a Igrexa estableceu no s. XVI no concilio de Trento a obrigatoriedade de consignar por escrito os sacramentos de bautismo e matrimonio por parroquia, ademais das defuncións.

En algunhas parroquias gárdanse nos seus arquivos os libros sacramentais dende que se puxo en practica esta norma, como por exemplo en Santa María dos Ánxeles no que o primeiro libro data de 1585 . En moitas outras, algún libro ou parte do arquivo perdeuse. En Ortoño consérvanse estes rexistros dende 1658 ata a actualidade.

Os arquivos sacramentais que a Igrexa foi confeccionado dos seus fieis ó longo dos séculos teñen un caracter privado. No s XIX o Estado estableceu o Rexistro Civil imitando os que a Igrexa levaba moito tempo realizando, para consignar a identidade dos cidadáns.

Algúns dos libros do arquivo parroquial de Ortoño depositados no A.H.D.

Por disposición dos prelados composteláns dispúxose un Arquivo Diocesano onde se depositen estes libros ata comezos do s. XX, quedando nas parroquias o último século de estes rexistros.

Na maior parte dos casos, a consulta de estes rexistros é a única forma de achegarnos os nosos devanceiros e estudialas súas xenealoxías. A parte do arquivo máis antiga de Ortoño foi depositada, hai xa algúns anos, no Arquivo Histórico Diocesano para a súa conservación e tamén a súa consulta. Devido ó cambios o longo do tempo, na forma e no contido das partidas sacramentais, os datos máis interesantes corresponden os consignados nos matrimonios. As razóns son varias. Primeiro son un número menor ós bautizados, ou sexa ós nacidos. As partidas de bautismo conteñen toda a información que se pode buscar en tres xeracións pero antes de 1775 non se consignan os avós, e sobre todo porque nos matrimonios coñécense os pais dos contraentes e a súa procedencia, o que nos informa das distintas ramas da familia.


Hoxe publicamos neste espacio un documento singular: o índice de matrimonios de Ortoño de 1659 a 1894, que veñen sendo o dos libros depositados no A.H.D. Trátanse das 1464 partidas de matrimonio que se consignaron e se conservaron entre esas datas. Están ordenadas cronoloxicamente por anos, e das que soamente proporcionamos o nome dos contraentes. Tamén incluímos o libro e a numeración que ten no A.H.D. para poder encontralas mellor. Esperamos que sexan de axuda.

viernes, 24 de septiembre de 2010

As xurisdiccións antigas na Maía XI

Os cargos detentados polos antigos dominios


O arcebispo e o conde, dous tipos de funcionario

Cando falamos dos dominios que rexentaban a Maía na idade Media e Moderna e falamos das súas cabezas, que eran o arcebispo e o conde, sempre nos fixamos nas súas facetas señoriais como cúspide dos seus dominios. Sen embargo o ámbito no que se movían non era tanto o doméstico, por dicilo así, senón un máis elevado.


Pois si, porque ó igual que lle dixo Xesús a Pilato “ non terías ningún poder si non cho concederan dende máis arriba”, tanto un coma o outro, ou sexa arcebispo e conde, as súas atribucións estaban supeditadas ó poder real.

Sen ir máis lonxe, os prelados composteláns recibiron para si e a súa igrexa, a modo de xurisdicción e non de propiedade, grande parte dos seus dominios por doazón dos reis de León despois do descubrimento da tumba apostólica. A primeira doazón foi feita por Alfonso II e consistía no territorio que se estendía ó redor de Compostela nun radio de tres millas. Posteriormente este radio foise ampliando polos reis ata acadar as 24 millas no ano 915 pola concesión feita por Ordoño II.

Os bispos primeiro e, a partir de Xelmírez, os arcebispos, en virtude da súa cultura e enormes patrimonios, eran considerados persoas de grandes capacidades, xa non só como pastores das súas igrexas, senón como políticos, economistas, xuristas, etc, de forma que lles eran recoñecidos títulos e empregos ó servicio do estado.

Non hai máis que ver os encabezamentos dos escritos e diplomas que emitían. Deste xeito, no encabezamento da visita pastoral do cardeal Martín de Herrera a Ortoño en 1902, pódese ver como, ademais de ser o capelán do rei, é o notario maior do reino de León, senador, membro do consello real etc. Tan involucrados estaban as veces os arcebispos nas tarefas terrenais, que pedían se lles nomeasen bispos auxiliares para que os axudasen. De este modo soiase ordenar bispo algun monxe piadoso para que recorrese a diocese facendo visitas pastorais.
Encabezamento da visita pastoral feita ó 22 de abril de 1902 polo cardeal arcebispo a Ortoño

O caso do conde de Altamira xa é un tanto diferente pero no fondo segue a mesma lóxica. Anque a súa familia, os Moscoso, foi ascendendo á sombra dos prelados composteláns, como cabaleiros ó seu servicio, o seu maior auxe sobreveu cando se enfrontaron a estes no s. XV. Foi precisamente naqueles anos cando conseguiron o condado tan ansiado, pero ca sanción dos reis católicos.

Finalizado o s. XV e con el as loitas señoriais en Galicia o conde, como outros nobres, ponse ó servicio da monarquía, sendo empregado en aqueles menesteres que mellor se lle darían: a milicia. Deste xeito vemos ós Ossorio de Moscoso convertidos en capitáns reais. Co paso do tempo as súas atribucións foron mudando. Así coñecemos os seus empregos e honores no ano 1760 ó describilos no nomeamento de xuíz para Altamira e Barcala. Daquela o conde ademais de ter 11 títulos nobiliarios, moitos debidos ós enlaces matrimoniais dos seus antepasados, era señor das sete vilas da terra de Campos, rexedor de todas as cidades e vilas con voto en Cortes, alcalde do palacio do Bo Retiro, etc.

É máis nas loitas e querelas entre ambos dominios sempre se apelaba a sanción dos monarcas, e estes mirando tamén polos seus intereses, beneficiaban o que mellores servicios lle fixera.

Sen embargo entre arcebispo e conde hai un grande abismo. Os condes non son elixidos, sucédense no título os descendentes do primeiro que o recibeu, por tanto é unha institución familiar.

Pola contra os bispos e arcebispos non descenden de unha línaxe, senón que son a continuación da sucesión apostólica. Os bispos son ordenados por outros bispos e con autorización papal, seguindo así dende os mesmos apóstolos de Xesús. Pero aínda sen contradicir esto, e ata non hai tanto tempo, os xefes de estado de España tiñan dereito de padroado sobre as sedes do seu territorio, e por tanto eran os que propoñían os nomes dos candidatos a ocupar este ou aquel bispado. Este dereito aínda o ostentou o actual rei D. Xoán Carlos, o cal decideu prescindir del e devolvelo á Igrexa.

Ca constitución de Cádiz de 1812 acabaronse os señoríos en España. Tanto o conde como o arcebispo perderon os seus, pero non perderon a súa influencia ostentando empregos e cargos na administración do estado ata ben entrado o século XX.

Hoxe en día, e sobre todo despois do Concilio Vaticano II, o arcebispo empregase na súa tarefa xenuína que foi e é a de ser pastor da súa Igrexa particular. Sen embargo o conde xa non vive en España, nin ten cargos na administración. Actualmente vive en México e o seu patrimonio xa non ten nada que ver co que atesouraron os seus devanceiros alomenos ata o s. XIX.

martes, 21 de septiembre de 2010

Artistas que traballaron en Ortoño III

Haberá un mes publicamos en este blog a entrada referente os “Artistas que traballaron en Ortoño”.


Nela introducimos unha descrición do templo de Ortoño dende o punto de vista que expresara Gende Franqueira na súa tese doutoral. Con este texto introducimos varias imaxes. Unhas eran fotografías de imaxes que se veneran na dita igrexa parroquial e outros eran planos da mesma igrexa que se conservan no arquivo parroquial.



Estes planos feitos por un arquitecto foron un encargo que fixera na década dos 80 do século pasado D. Manuel Campos Varela, dentro de un basto plan para a conservación do patrimonio parroquial.

Corte lonxitudinal da igrexa de Ortoño, mandado trazar entre outros planos por D. Manuel Campos Varela, párroco que foi de Ortoño.


Un lector de Bugallido pideunos un documento semellante da igrexa da súa feligresia. Pero quizais non se poida obter porque anque o estudio de Gende Franqueira achegase a todas as igrexas da contorna, ós planos e debuxos que mostramos de Ortoño son xa algo moito máis especifico, e que na opinión de D. J. Andrés López Calvo, párroco de Ortoño ata hai uns tres meses, son documentos moi pouco frecuentes nos arquivos parroquiais



De todos os xeitos seguiremos traballando para dar a coñecer todas estas cuestións, tendo sempre en conta que anque este é un lugar para historia de Ortoño tamén o é para o seu contexto inmediato da Maía, e especialmente as feligresias que lindan con ela como é a de Bugallido.

domingo, 19 de septiembre de 2010

Os selos II

A tipografía documental atopada en Ortoño

A tipoloxía documental de Ortoño, non debe de ser a priori diferente a de calquera outro punto de Galicia. Agora ben, quizais na Maia gárdese por parte dos particulares coleccións de documentos de moi varias temáticas, o mellor máis das que cabería imaxinar.

Non imos reseñar máis que a tipoloxía dos conservados nunha soa casa da parroquia para dar a coñecer a súa variedade e importancia.

Esta casa conserva papeis dende o s. XVI, e entre eles, cóntanse os tradicionais testamentos, partillas e compra-ventas.

Sen embargo conta tamén con escrituras de fundación de memorias pías de misas perpectuas. Ten varios documentos de prestamos, conciliacións, e un par de capitulacións matrimoniais.

Como os membros desta familia a traves do tempo estiveron ó servicio da res publica, gardaron documentación relativa a ela. Así conservan escrituras de aluguer de alcabalas das feiras de Francos, recontos e inventarios e repartimentos de impostos reais, copias de preitos dos dominios polos seus bens, nomeamentos de xuíces, notarios e maiordomos pedáneos da parroquia, encabezamentos de rendas provinciais, nomeamento de alcalde pedáneo de Ortoño, provisión de soldados milicianos para o rexemento de Santiago. Entre os seu papeis apareceron un inventario de documentos da secretaria do concello de Ames de 1844, a listaxe de impostos do axuntamento de Bastavales de 1828, que nos dan unha idea do seu valor histórico.
Título de Sagradas Ordes de D. Juan Nicolas de Campos, veciño da parroquia, outorgado polo bispo auxiliar de Santiago D. Juan Varela Fondevila no ano 1778


Dende o punto de vista persoal e familiar hai unha grande e variada representación de documentos. Cóntanse entre eles, documentos sobre a titoria de menores, protestas polo cobro de luctuosas, pasaportes e salvoconductos do s. XVIII para viaxar nas naves da real armada. Hai tamén permisos para a conducción de tabacos, xuízos militares, títulos de Sagradas Ordes e tamén títulos de patrimonio, contas de funerais, arbores xenealóxicos, inventarios dos seus propios documentos, etc.

Dende un punto de vista colectivo tamén hai documentación interesante como a división dos montes abertos, desamortizacións de bens eclesiásticos, preitos dos veciños polas rendas dun dominio, foros, prorrateos de renda, etc

Podemos especular con cal podería ser esta casa tan ben surtida de documentos tan variados e dende tan antigo, pero esa ven sendo unha cuestión que perde o seu interese ó descubir o que se garda en outras.

Deste xeito descubríronse na parroquia documentos singulares gardados polos seus donos, que van dende repartos de rendas moi antigas ata protocolos notariais.

martes, 14 de septiembre de 2010

Os selos I

O termo Selo (do latín Sigilum), ou sello en castelán, aplicase por un lado, para nomear o instrumento con imaxes gravadas que, a través da impresión de tinta sobre o papel, utilizase para autorizar documentos. Por outro lado, tamén se chama selo a impresión que resulta do uso de este instrumento, xeralmente o lado de unha ou varias firmas.

O selo nos documentos empregouse dende antigo para darlles autenticidade. Deste xeito os Reis e os bispos selaban os diplomas que emitían e tamén outras personalidades.

Sen embargo non foi ata o reinado de Felipe VI (1621-1665) en que por unha Real Pragmática de 1636 obriga a que todos os documentos oficiais e privados deberían ser feitos sobre papel selado.

Selo de un documento de 1639 que se garda en unha casa das Punxeiras
Esta disposición haina que enmarcar nun período da historia de España, que ó igual que hoxe, dunha grave crise económica e financeira, e esta medida non tiña máis afán que o recaudatorio. Nos seus orixes chegouse a atribuír a inspiración de esta medida ó confesor do Conde-Duque de Olivares, o xesuíta Hernando Salazar.
Selo de 1744

Ía ser unha medida transitoria pero sen embargo consolidouse chegando ata os nosos días. Para o estado tratouse de un imposto indirecto e ben saneado, xa que el era o que o emitía, e semella que primeiro introduciuse en España e logo se estendeu polo resto de Europa.
Selo de 1826

Esta introducción adapta o selo a funcións administrativas comúns, adquirindo máis difusión, facendo os documentos máis oficiais e solemnes, nota que ós aproxima ó obxecto principal que o selo tivera nos seus orixes. O caracter institucional, as veces persoal, que ten o selo na idade media e moderna, pérdeo a partir do s. XVII a favor de unha marca da administración central que lle da un caracter de unificación documental.

Selo de 1968 do Cardeal Quiroga Palacios, arcebispo de Santiago. Este selo atoparemolo en moitos documentos de panteóns do cemiterio parroquial. É un exemplo da utilización do selo persoal.
Nas coleccións diplomáticas privadas atopadas na nosa parroquia, ou sexa nos papeis vellos que se gardan en moitas casas, atopáronse multitude de documentos feitos en estes papeis selados.
Selo de 1800 do Cabildo de Escribans de Madrid cando autentificaban un escribano e a sua firma, que tiña que ter validez lonxe do seu posto de traballo. É un exemplo de selo de unha agrupación que tamén apareceu en documentación privada.

O documento máis antigo conservado na parroquia data de 1578 e procede do lugar de Castrigo, é máis antigo que os do arquivo parroquial, sen embargo carece de sello. O primeiro data de 1639 e gardase en unha casa nas Punxeiras

Dende a primeira metade do s. XVII ata o s. XX temos atopado os selos de practicamente todos os anos, en documentos dos máis variados temas.

Deste xeito, varios feligreses deixáronnos acceder as súas coleccións de documentos dos que moitos están feitos en papel selado. Nos leémolos, e facemos copia das partes máis interesantes para logo devolvelos.

Teñen un interese enorme para a historia e identidade da parroquia, xa que a través deles imos coñecendo os sucesos máis salientables e tamén os cotiáns das xentes da nosa terra a través de máis de 400 anos.


viernes, 10 de septiembre de 2010

Os límites da parroquia de Ortoño II

A tradición como transmisora de información

Ó longo do tempo as distintas comunidades de persoas que nos precederon foron poñendo por escrito aqueles actos da súa vida que lles eran considerados máis importantes.

Portada o prorrateo de renda das Cortes. 1849
Sen dubida, a transmisión de bens, como a compra venda, o arrendo, os foros foron contractos que ben se coidou de poñelos en papel, facendo incluso copias, para non se perderan. A consignación destes actos fíxose invariablemente devido a importancia que tiñan, e moitos de estes documentos chegan a ser moi minuciosos, para reducir as ambiguedades e as dubidas.

Sen embargo existe ó longo do tempo unha especie de nebulosa informativa que non é nunca posta por escrito. Existen datos que se dan por supostos ó longo dos séculos. Quizais, en algúns casos, se poida saber pequenos detalles sobre un tema comparando varios documentos de distintas datas que teñen en común o fondo da cuestión. Pero son soamente pequenos engadidos, como lapsus dos seus outorgantes, datos menosprezados por ser tan comúns, tan coñecidos, que non consideran interesantes.

Pero eses datos tan comúns no s. XVI, XVII e XVIII, hoxe xa deixaron de selo: son moi pouco comúns e coñecidos ou case xa en moitos casos descoñecidos. Estes datos, que imos adquirindo a conta gotas, son os que gardaba a tradición.

A tradición, que procede do latín traditio, -onis, e a súa vez do verbo tradere (entregar), é o conxunto de bens culturais que unha xeración herda das anteriores, e que por estimalos valiosos transmite as seguintes. Considéranse tradicionais os valores, as crenzas, os costumes, en definitiva, o conxunto do saber de forma oral, non escrita. Pero a visión conservadora da tradición ve nela algo que manter e acatar, non sendo así en absoluto. A tradición depende da capacidade para renovarse cambiando de forma e fondo, e as veces moi profundamente.

Ortoño no arceprestazgo da Maía
Dentro do saber non escrito, da tradición oral, encontrábase tamén todo o que os documentos non mencionan, pero que podemos intuír. Así temos encontrado os últimos nove foros que o Cabildo de Santiago tiña feito ós moradores da Tenencia da Condomiña no s. XVIII. Léndoos comprobamos que practicamente din o mesmo en canto os terreos aforados, e sen embargo están a falar de terras distintas. Falan dos mesmos agros, pero a situación das leiras nelas omítena, porque era de sobra coñecida para os outorgantes, non precisaban poñela por escrito. ¿Como discernir agora que terreos estaban dentro de un ou outro foro? Non se pode, perdeuse esa información. É máis mudou, porque os terreos seguen estando, pero a súa división ó longo do tempo cambiou por completo.

Forma da parroquia de Ortoño
O mesmo sucede con outros límites, como os das parroquias, que o final son o conxunto das fronteiras entre lugares. Un exemplo claro de esto viría a ser a fronteira da parroquia de Ortoño no lugar de Pedregal, onde neste pasado mes de agosto ardeu o monte entre os concellos de Ames e Brión, ó lado de Bertamiráns. Ós limites das tres parroquias (Ortoño, Os Ánxeles e Brión) xa son mencionadas no s. XVIII, nun preito promovido polo conde de Altamira, e semellan ser diferentes ós que hoxe se coñecen a través da cartografía municipal. Coma este exemplo existen máis, coma os que se dan en outros lugares da parroquia limítrofes cas parroquias do lado, e dos que xa temos falado nos enclaves.

Parece como ó longo do tempo, os espacios nos que vivimos e nos movemos (lugares e parroquia como suma deles) vanse movendo e modificando, retraendo e estendéndose, buscando o seu mellor acougo rodeados por outros semellantes a eles. O mellor exemplo é o de Bertamiráns, que todo mundo cree entender que se estende ala onde chega a urbanización de edificios e rúas en torno a estrada Santiago-Noia, e nada máis lonxe da realidade.


lunes, 6 de septiembre de 2010

Os limites da parroquia de Ortoño

Os montes de Pedras Miudas

A mediados do mes pasado de agosto, ardeu en dous días unha extensión de monte achegado a Bertamiráns. Podemos encontrar agora na rede noticias relativas a aquel lume que era situado entre os concellos de Ames e Brión.


Anque os incendios forestais son unha lacra do noso tempo, este é a escusa para traer aquí a cuestión dos nomes antigos e os límites tamén antigos.

Porque precisamente o monte que ardeu era chamado, dende antigo, o monte de pedras miúdas ou da fonte seca. Estaba repartido entre varios lugares. Así aquí xa falamos da parte que correspondía a Castrigo, que segundo un inventario do s. XVIII lle pertencía a sesta parte. Os outros lugares eran os de Lamiño, en Brión, Adoufe e Guitiande nos Ánxeles, e ó Pedregal e Castrigo en Ortoño. Por iso, a este monte veñen testar, e fan fronteira, tres parroquias que son Santa María dos Ánxeles, San Fins de Brión e San Xoán de Ortoño.



Estado do monte queimado no paraxe de Montelle, no lugar de Pedregal
Grande parte de estes montes eran abertos no pasado, o que significaba que se beneficiaban en común e neles entraba o gando ceibo. Sen embargo no s. XIX suscitáronse varios preitos por mor de estas cuestións, e foi daquela cando se repartiron entre os veciños de cada lugar, de xeito que hoxe non hai ningunha parte que sexa comunal. Todo o monte é de particulares.

Todas estas cuestións tratarémolas cando estudemos o lugar do Pedregal e sigamos profundizando no de Castrigo.