Principios históricos da Parroquia de San Xoán de Ortoño

Ó tempo que se formaban as primeiras comunidades cristiáns en Palestina e en Asia menor, aquí en Galicia os romanos levaban máis de medio século asentados. Na nosa bisbarra convivían co pobo dos amaeos que xa existía antes da súa chegada, e que logo lle dou nome. Nos termos da parroquia, existen evidencias da súa presencia dende os primeiros anos do s. I., como foi o descubrimento de un significativo tesouro de moedas de prata de Augusto, Tiberio e Nerón atopado no lugar de Maguxe nos anos 70 do século pasado, e que hoxe algunha de esas moedas gardase no museo da catedral. Tamén existen moitos restos cerámicos que poderían indicar un asentamento nas inmediacións da igrexa.


Estes núcleos de poboación, constituídos por vilas rústicas, que virían sendo casas de campo dedicadas a explotación agropecuaria, foran constituídas por colonos romanizados e por veteranos das guerras que eran así recompensados polo servicio, como o dono da ara atopada en Vilar de Ames que era veterano da LEGIO VII GEMINA, que logo daría orixe a cidade de Leon. A vila tiña un terreo máis ou menos grande que lle era afín e no que traballan os servos do señor.
O cristianismo estendeuse no imperio a partires das cidades, e de oriente a occidente, e de sur a norte. En Galicia o ser unha rexión periférica e sen grandes cidades foi chegando paseniñamente e máis tarde. O certo é que no s. IV xa existen evidencias da existencia de cristiáns. E a partires do V en que o cristianismo xa é a relixión do estado xa se constata a existencia de un bispo con sede en Caldas de Reis e máis tarde en Iria Flavia, converténdose esta en diocese. Ó tempo, os habitantes das vilas ó converterse a Cristo, van mudando as súas crezas anteriores e constrúen oratorios en unha estancia dentro das súas casas. Este habito empeza no s. III xa que daquela a fe é clandestina por mor das persecucións.
Velaquí o comezo da que logo se chamaría parroquia de Ortoño. Ala polo s. IV na vila de un posible Artonius (posible etimoloxía de Ortoño), ó lado da actual igrexa, el e a súa familia e serventes constrúe un oratorio ca advocación de San Xoán Bautista. Co paso do tempo e co devir dos séculos a vila pártese en máis núcleos de poboación dentro do seu territorio formándose os lugares ou aldeas. Estes son en realidade fraccións do solar primeiro que se foron partindo nas herdanzas dos posesores do lugar. O antigo oratorio, ten que ser ampliado e construído de novo dando lugar a primeira igrexa parroquial.
. Durante o dominio suevo e visigodo, a diocese de Iria Flavia, está representada regularmente polo seu bispo nos concilios. Sabemos tamén, que Iria foi a única que tivo a súa sede ocupada durante o s.VIII, primeiro século de ocupación musulmana da península, a diferencia de outros territorios e outras sedes coma Lugo, cidade que quedou deserta. Os habitantes da nosa bisbarra posiblemente permanecían na súa terra cando o seu bispo Teodomiro de Iria descubriu a tumba do Apóstolo Santiago cara o ano 829 da nosa era.